ในโลกของเซน ความจริงแท้ไม่ใช่สิ่งที่ถ่ายทอดด้วยถ้อยคำหรือหนังสือ หากแต่ส่งผ่านกันจากใจถึงใจด้วยความเงียบ ความว่าง และความเข้าใจที่ไร้กรอบ
มีนิทานเซนเรื่องงหนึ่งที่ถ่ายทอดเรื่องราวบททดสอบระหว่างอาจารย์กับศิษย์ ว่าแท้จริงแล้ว การสืบทอดธรรมะนั้นอยู่ที่วัตถุ… หรือว่าอยู่ที่จิตที่รู้แจ้ง กับนิทานเซนเรื่องเจ้ากำลังทำอะไร! ท่านพูดอะไร!
เนื้อเรื่องนิทานเซนเรื่องเจ้ากำลังทำอะไร! ท่านกำลังพูดอะไร!
ในยุคปัจจุบัน ผู้คนมากมายมักกล่าวถึงตำแหน่งอาจารย์ ผู้สืบทอด หรือศิษย์ที่ได้รับการถ่ายทอดธรรมจากอาจารย์เซนอย่างเป็นทางการ หลายคนอ้างสิทธิ์ว่าเป็นผู้สืบทอดธรรมแท้ ทั้งที่แก่นของเซนกลับไม่เคยเกี่ยวข้องกับชื่อเสียงหรือตำแหน่งเลยแม้แต่น้อย
ในอดีตกาลนั้น การถ่ายทอดธรรมะเกิดขึ้นอย่างเงียบงัน จากใจถึงใจ ไม่เอิกเกริก ไม่โอ้อวด ศิษย์ที่ได้รับธรรมะจากอาจารย์ก็มักเก็บเงียบ ไม่เอ่ยอ้างเรื่องใดแม้เวลาจะผ่านไปยี่สิบปี
จนกระทั่งมีใครบางคนที่ค้นหาความจริงอย่างแท้จริง พบผู้มีธรรมอยู่เบื้องหน้าโดยบังเอิญ นั่นจึงเป็นเวลาที่ธรรมะแท้เปิดเผยตนอย่างเป็นธรรมชาติ
ในยุคนั้น มีอาจารย์เซนชื่อมูนัน ผู้มีเพียงศิษย์เพียงคนเดียวที่ท่านเลือกไว้สืบทอดธรรมะ เขาคือโชจู
เมื่อโชจูศึกษาจนลึกซึ้งและเข้าใจในธรรมของเซนแล้ว วันหนึ่งอาจารย์มูนันจึงเรียกเขาเข้าไปในห้องอย่างสงบ
“เรากำลังแก่ตัวลงแล้ว โชจู… และเท่าที่เรารู้ มีเพียงเจ้าคนเดียวเท่านั้นที่พร้อมจะสืบทอดธรรมะนี้ต่อไป”
อาจารย์มูนันพูดพลางหยิบหนังสือเก่าแก่เล่มหนึ่งขึ้นมาอย่างทะนุถนอม
“หนังสือเล่มนี้ถูกส่งต่อกันมาจากอาจารย์ถึงศิษย์นับเจ็ดรุ่น เราเองก็ได้เพิ่มความเข้าใจของเราเข้าไปอีกมาก มันเป็นสมบัติอันล้ำค่า และเราจะมอบให้เจ้า เพื่อแสดงว่าเจ้าคือผู้สืบทอดธรรมนี้”
โชจูนิ่งเงียบก่อนตอบอย่างอ่อนน้อมว่า “ถ้าหนังสือเล่มนี้สำคัญขนาดนั้น ท่านควรเก็บไว้เองเถิด ข้าพเจ้าได้รับเซนจากท่านโดยไม่ต้องพึ่งตัวอักษร ก็พอใจแล้ว”
อาจารย์มูนันยิ้มเบา ๆ ก่อนพูด “เรารู้เช่นนั้นดี… แต่ถึงอย่างไร หนังสือเล่มนี้เป็นสัญลักษณ์ของการสืบทอดธรรมะ เจ้าควรเก็บไว้เถิด นี่…รับไป”
หลังจากพูดจบ อาจารย์มูนันยื่นหนังสือเล่มเก่าให้ด้วยมือที่มั่นคง
โชจูรับหนังสือไว้… แล้วทันทีที่หนังสือสัมผัสมือเขา เขากลับไม่ลังเลแม้แต่วินาทีเดียว
เขาก้าวไปยังเตาถ่านร้อนที่อยู่ตรงหน้า และโยนหนังสือลงไปในกองไฟทันที
เปลวไฟลุกโชน เผากระดาษที่เก็บสืบต่อกันมานานเจ็ดชั่วอาจารย์ให้กลายเป็นเถ้าธุลีในพริบตา
“เจ้าทำอะไรลงไป!” อาจารย์มูนันตะโกนขึ้นเสียงดังด้วยความตกใจ นี่เป็นครั้งแรกในชีวิตที่เขาแสดงความโกรธเช่นนี้
แต่โชจูก็ไม่ได้สะท้าน เขาตอบกลับด้วยเสียงดังก้องอย่างไม่ลังเลว่า
“แล้วท่านกำลังพูดอะไรอยู่เล่า?”
ในห้วงเสี้ยวนาทีนั้น ทั้งสองสบตากัน
แล้ว… ทุกอย่างก็เงียบงัน
ไม่มีหนังสือ ไม่มีสัญลักษณ์ ไม่มีตำแหน่งแห่งการสืบทอด เหลือเพียงความว่างเปล่าที่เต็มไปด้วยธรรมะและการตื่นรู้ที่ไม่ต้องการคำอธิบายใดอีกต่อไป
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า…
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า… การตื่นรู้ในเซนไม่อาจยึดติดอยู่กับตำรา หรือแม้แต่คำสอนของอาจารย์เอง เพราะแท้จริงแล้ว ธรรมะที่แท้ไม่ได้อยู่ในถ้อยคำ หรือสัญลักษณ์ใด ๆ หากแต่อยู่ในจิตที่หลุดพ้นจากความยึดมั่นทั้งปวง บางครั้ง สิ่งล้ำค่าที่สืบทอดมา อาจกลายเป็นพันธนาการ หากเราไม่กล้าปล่อยมือจากมัน
โชจูไม่ได้เผาหนังสือเพราะดูหมิ่นคำสอน แต่อาจเพราะเขาเห็นว่า… การยึดถือหนังสือเล่มนั้นเป็นเครื่องหมาย แห่งการรู้แจ้ง คือกับดักสุดท้ายที่ต้องทำลายให้สิ้น
อ่านต่อ: นิทานเซนสอนปรัชญาชีวิตและธรรมวิถีเซนแห่งความสงบและการปล่อยวาง
ที่มาของนิทานเรื่องนี้
นิทานเซนเรื่องนิทานเซนเรื่องเจ้ากำลังทำอะไร! ท่านกำลังพูดอะไร! (อังกฤษ: What Are You Doing! What Are You Saying!) เรื่องราวนี้มีที่มาจาก 101 Zen Stories และตำราเซนร่วมสมัยที่ชื่อว่า “Zen Flesh, Zen Bones” ซึ่งเป็นหนังสือรวมเรื่องราวและเกร็ดธรรมของเซนจากญี่ปุ่น จีน และอินเดีย โดย Paul Reps และ Nyogen Senzaki พระเซนชาวญี่ปุ่นผู้รวบรวมและถ่ายทอดเรื่องราวเหล่านี้ให้คนรุ่นใหม่ได้เข้าใจในเชิงลึกและเรียบง่าย
เรื่องราวนี้เป็นหนึ่งในเรื่องเล่าที่สะท้อนแนวคิดเซนเรื่องการไม่ยึดติดและความว่างเปล่า ผ่านการกระทำที่ทั้งเรียบง่ายแต่ลึกซึ้ง โดยมีตัวละครสำคัญคืออาจารย์มูนัน (Mu-nan) และศิษย์โชจู (Shoju) ซึ่งแม้จะเป็นตัวละครในนิทาน แต่ก็สะท้อนรูปแบบความสัมพันธ์อันลึกซึ้งของครูและศิษย์ในสายธรรมเซนอย่างแท้จริง
อาจารย์มูนันถ่ายทอดคำสอนเซนให้ศิษย์เพียงผู้เดียวคือ “โชจู” และเมื่อถึงเวลาส่งต่อ เขาจึงมอบหนังสือที่สะสมคำสอนจากอาจารย์รุ่นก่อนถึงเจ็ดชั่วอายุคนให้แก่ศิษย์ผู้นี้ เพื่อเป็น “สัญลักษณ์” ของการสืบทอดธรรมะ
แต่ทันทีที่โชจูรับหนังสือมา เขากลับโยนมันลงไปในกองไฟ โดยไม่มีความลังเล เมื่อมูนันตกใจและตะโกนถามว่า “เจ้ากำลังทำอะไร!” โชจูกลับตอบว่า “แล้วท่านกำลังพูดอะไร!”
การกระทำของโชจูอาจดูรุนแรง แต่แท้จริงแล้วสะท้อนถึง “จิตที่ไม่ยึดติด” อย่างแท้จริง แม้จะเคารพในคำสอนของอาจารย์ แต่เขาเข้าใจว่าการรู้แจ้งไม่อาจถูกจำกัดอยู่ในกระดาษ หรือการรับรองด้วยวัตถุใด ๆ เขาจึงเลือก “ทำลายสัญลักษณ์” แห่งความยึดมั่น เพื่อยืนยันว่า สิ่งที่เขาได้รับมา ไม่ใช่หนังสือ… แต่คือความเข้าใจที่ไม่มีรูป ไม่มีนาม “เซน” ที่แท้
คติธรรม: “อย่ายึดติดแม้แต่กับสิ่งที่มีค่า หากสิ่งนั้นกลายเป็นพันธนาการของจิตใจ”