ในโลกของเซน ธรรมะไม่ได้จำกัดอยู่แค่ในคัมภีร์หรือคำสอนของอาจารย์ผู้ทรงภูมิ หากแต่อยู่ในทุกขณะของชีวิตประจำวัน ไม่ว่าจะเป็นการดื่มชา การนั่งเงียบ ๆ หรือแม้แต่การตั้งคำถามอย่างไร้เดียงสา บางครั้ง “ผู้ไร้การศึกษา” อาจเข้าถึงความจริงแท้ได้ลึกซึ้งกว่าผู้ที่ท่องจำพระสูตรทั้งแปดหมื่นสี่พันบท
มีเรื่องราวเซนเรื่องหนึ่งเล่าถึงชายผู้ทำอ่างไม้ธรรมดา ๆ ผู้ไม่เคยอ่านคัมภีร์ ไม่เคยเรียนรู้ธรรมะแบบเป็นทางการ แต่กลับมีใจที่กล้าหาญพอจะถามคำถามตรงไปตรงมา… คำถามที่ทำให้ครูเซนผู้เคร่งขรึมถึงกับต้องเดินออกนอกห้องอย่างไม่มีคำตอบ กับนิทานเซนเรื่องพุทธะผู้มีชีวิตกับช่างทำอ่างไม้
เนื้อเรื่องนิทานเซนเรื่องพุทธะผู้มีชีวิตกับช่างทำอ่างไม้
กาลครั้งหนึ่งนานมาแล้ว ณ วัดเค็นนินในเกียวโต ท่านโมคุไรเป็นอาจารย์เซนผู้มีอุปนิสัยเปิดกว้าง ไม่เพียงแค่ให้คำสอนแก่ศิษย์ในห้องธรรมะส่วนตัว แต่ยังมักเปิดประตูต้อนรับพ่อค้า คนขายหนังสือพิมพ์ และผู้คนสามัญทั่วไปที่ผ่านไปมา
ในบรรดาผู้มาเยี่ยมเยือน ท่านโมคุไรมีแขกประจำคนหนึ่งที่ผิดแผกจากใครอื่น ชายวัยกลางคนที่ทำอาชีพเป็นช่างทำอ่างไม้ รูปร่างมอมแมม มือหยาบกร้านจากการทำงานหนัก เขาอ่านหนังสือไม่ออกและไม่เข้าใจหลักธรรมใดลึกซึ้งนัก แต่ก็มักมาเยี่ยมท่านเสมอ พร้อมคำถามแปลกประหลาดและคำพูดไร้สาระ
“ท่านอาจารย์” เขาเคยพูดขณะจิบชาเสียงดังปื้ด “พระพุทธเจ้าชอบกินอะไร?”
โมคุไรเพียงยิ้ม ไม่ตอบอะไร นอกจากรินชาเพิ่มให้เขาอย่างเงียบ ๆ
วันหนึ่ง ขณะช่างทำอ่างไม้กำลังนั่งบนเสื่อด้วยท่าทางสบายอารมณ์ แก้วน้ำชายังอุ่นในมือ ท่านโมคุไรมีนัดสอนธรรมะส่วนตัวให้ศิษย์คนหนึ่ง
ท่านหันไปหาช่างทำอ่างไม้แล้วเอ่ยด้วยเสียงนุ่มว่า “เจ้าช่วยรอที่ห้องข้าง ๆ สักครู่ได้ไหม ข้าต้องให้คำสอนแก่ศิษย์ในห้องส่วนตัว”
ช่างทำอ่างไม้ชะงักไปเล็กน้อยก่อนจะขมวดคิ้ว ลุกขึ้นช้า ๆ พร้อมเสียงฮึดฮัดในลำคอ เขาพูดขึ้นเสียงดังด้วยความไม่พอใจ:
“ข้าได้ยินมาว่าท่านเป็น ‘พระพุทธะมีชีวิต’ มิใช่หรือ? แม้แต่พระพุทธรูปหินในวัด ก็ยังเปิดให้คนมากมายกราบไหว้ แล้วเหตุใด… ข้ากลับถูกไล่ให้ออกไปรอข้างนอก!”
โมคุไรนิ่งเงียบ ดวงตาอ่อนโยนไร้แววโกรธ เขามองชายตรงหน้าด้วยแววตาเข้าใจ แต่ไม่ได้กล่าวคำใดเพิ่มเติม ท่านเพียงเดินผ่านช่างทำอ่างไม้ออกไปอย่างสงบ… เพื่อไปพบศิษย์ที่รออยู่ข้างนอกแทน
เมื่อโมคุไรเดินผ่านออกไป ช่างทำอ่างไม้ยังคงยืนอยู่กลางห้อง สีหน้าบึ้งตึง ไม่เข้าใจเหตุผลของท่านอาจารย์แม้แต่น้อย ในใจเขาเต็มไปด้วยคำถาม “เพราะอะไร? เพราะข้าโง่? เพราะข้าไม่ใช่ศิษย์? หรือเพราะข้าไม่มีความรู้?”
เขาทรุดตัวลงนั่งช้า ๆ บนเสื่อ ใจหนักอึ้ง ต่างจากทุกครั้งที่มาเยือนวัดแห่งนี้แล้วรู้สึกผ่อนคลาย เขาเงยหน้ามองพระพุทธรูปในศาลาใหญ่ที่มองเห็นผ่านประตูเปิด
พระพุทธรูปนั้นยังคงนิ่งสงบ ไม่ขับไล่ใคร ไม่แบ่งแยกใคร ไม่พูดคำใด แต่นัยน์ตานั้น… ช่างดูเมตตาและเปิดรับอยู่เสมอ
เวลาผ่านไปหลายนาที ท่านโมคุไรจึงกลับเข้ามา เขาเดินมาหยุดตรงหน้าช่างทำอ่างไม้ แล้วกล่าวเบา ๆ ด้วยน้ำเสียงไม่ต่างจากก่อนหน้า:
“เจ้ารู้หรือไม่ว่าเหตุใดข้าจึงให้เจ้ารอ?”
ช่างทำอ่างไม้ยังคงเงียบ แต่แววตาเริ่มแปรเปลี่ยนจากตึงเครียดเป็นสงสัย
โมคุไรย่อตัวลงนั่งข้าง ๆ แล้วพูดต่อ “ในห้องนั้น ข้ามอบธรรมะลึกซึ้งที่ต้องใช้จิตฟังอย่างเงียบที่สุด แต่สำหรับเจ้า… ข้าให้ธรรมะอยู่ทุกครั้งที่เราดื่มชาด้วยกันแล้ว”
ช่างทำอ่างไม้เบิกตากว้าง หัวใจสะเทือนอย่างไม่รู้เหตุผล “ความเงียบของเรา… การหัวเราะของเจ้า… น้ำชาอุ่น ๆ ที่เราแบ่งกัน การที่เราได้รู้จักกัน ได้พูดคุยกัน ได้พบกัน แม้จะสั้นหรือยาวนานเพียงใด ล้วนเป็นคำสอนที่พระพุทธเจ้ามิได้พูด แต่กลับลึกซึ้งเกินคำใด ๆ”
แล้วท่านก็ยกกาน้ำชาเติมถ้วยของเขาอีกครั้ง พร้อมรอยยิ้มอ่อนโยน
ในวินาทีนั้น ช่างทำอ่างไม้ไม่เอ่ยคำใด เพียงพนมมือเบา ๆ แม้จะไม่เข้าใจทั้งหมด… แต่เขารู้สึกอบอุ่นในใจ ราวกับได้รับการยอมรับอย่างแท้จริง
และเขาไม่เคยถามคำว่า “ทำไม” อีกเลย
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า…
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า… การรู้จักเคารพในคุณค่าของทุกชีวิต ไม่ว่าผู้นั้นจะต่ำต้อยหรือดูไร้การศึกษาเพียงใด คือแก่นแท้ของการเห็นพุทธะในชีวิตจริง และธรรมะที่แท้จริงไม่ได้ซ่อนอยู่ในคำสอนสูงส่งหรือห้องลับ แต่เผยตัวผ่านหัวใจที่เปิดกว้างและคำพูดที่ออกมาจากความจริงใจ
แม้ช่างทำอ่างไม้จะเป็นเพียงชายไม่รู้หนังสือ พูดจาโผงผาง แต่เขากลับเข้าใจพุทธะในแง่มุมที่ลึกซึ้งกว่าใคร เมื่อเขาท้วงอาจารย์เซนว่าพระพุทธรูปยังไม่เคยไล่ใคร นั่นไม่ใช่คำพูดหยาบคาย แต่คือคำเตือนใจถึงหัวใจของพุทธศาสนา คือความเมตตา เปิดรับ และไม่มีแบ่งแยก ในนาทีนั้นเอง อาจารย์โมคุไรจึงเลือกเงียบ และยอมเดินออกนอกห้อง แสดงให้เห็นว่าบางครั้ง คนที่เราคิดว่า “โง่” อาจคือผู้ที่เข้าใจธรรมะลึกที่สุด โดยไม่ต้องอ่านหนังสือเลยแม้แต่หน้าเดียว
อ่านต่อ: รวมนิทานเซนให้ข้อคิดชีวิตกับการปล่อยวางและวิถีแห่งความสงบ 101 เรื่อง
ที่มาของนิทานเรื่องนี้
นิทานเซนเรื่องพุทธะผู้มีชีวิตกับช่างทำอ่างไม้ (อังกฤษ: The Living Buddha and the Tubmaker) มาจากคอลเลกชันเรื่องราวเซนชุดคลาสสิกที่รู้จักกันในชื่อ “Zen Flesh, Zen Bones” ซึ่งรวบรวมและเรียบเรียงโดย Paul Reps และ Nyogen Senzaki ในปี 1957
นิทานเรื่องนี้ถ่ายทอดเรื่องราวของพระอาจารย์ทาเคดะ โมคุไร (Takeda Mokurai) แห่งวัดเคนนินจิ เมืองเกียวโต ประเทศญี่ปุ่น ซึ่งเป็นบุคคลจริงที่เคยมีตัวตนอยู่ในประวัติศาสตร์ยุคเอโดะตอนปลาย โดยเรื่องราวเน้นแง่มุมของความเรียบง่าย ความเมตตา และความเข้าใจในธรรมะจากการใช้ชีวิตประจำวัน มากกว่าการศึกษาแบบท่องจำในห้องเรียน
ช่างทำอ่างไม้ในเรื่อง แม้จะดูเป็นคนธรรมดาสามัญ แต่กลับตั้งคำถามที่เรียบง่าย ทว่าแทงลึกถึงหัวใจของพุทธศาสนา จนแม้แต่อาจารย์เซนยังเลือกจะ “เงียบ” แทนการโต้ตอบ ซึ่งเป็นแนวทางการสอนที่พบได้บ่อยในนิกายเซน การใช้การกระทำแทนคำพูด เพื่อกระตุ้นให้ผู้ฟังตื่นรู้จากภายในเอง
คติธรรม: “เมื่อความจริงแท้อยู่ทุกหนแห่ง ก็ไม่มีใครควรถูกกันออกจากประตูธรรม”