ในโลกของการแลกเปลี่ยน ไม่ใช่ทุกคนที่ให้เพื่อแลก และไม่ใช่ทุกคนที่ซื่อสัตย์ในสิ่งที่เห็น บางคนหวังได้มากโดยไม่ต้องเสียอะไรเลย ขณะที่บางคนยอมเสียหมดเพียงเพื่อทำในสิ่งที่ถูกต้อง
มีนิทานชาดกเรื่องหนึ่ง เล่าถึงพ่อค้าเร่สองคนที่มาพบกับครอบครัวหญิงชราและเด็กหญิงผู้บริสุทธิ์ ของเก่าชิ้นหนึ่งกลายเป็นบททดสอบแห่งความซื่อตรง ความโลภ และเจตนาแท้ในใจคน กับนิทานชาดกเรื่องพ่อค้าโลภ
เนื้อเรื่องนิทานชาดกเรื่องพ่อค้าโลภ
กาลครั้งหนึ่งนานมาแล้ว ณ ชายแดนหมู่บ้านเล็ก ๆ แห่งหนึ่ง มีพ่อค้าเร่ผู้หนึ่งเดินแบกตะกร้าใหญ่ที่เต็มไปด้วยหม้อ กระทะ และของเล่นชิ้นเล็กชิ้นน้อย เขาเดินจากบ้านหนึ่งไปยังอีกบ้านหนึ่ง ส่งเสียงประกาศไปทั่ว “หม้อใหม่ ๆ กระทะใหม่ ๆ แลกของเก่าได้จ้ะ แลกได้ ๆ”
เด็กหญิงคนหนึ่งนั่งอยู่หน้าบ้านไม้เก่า ดวงตาของเธอสว่างวาบเมื่อเห็นพ่อค้าผ่านมาหน้าบ้าน เธอรีบวิ่งเข้าไปข้างในแล้วตะโกนถามผู้เป็นยาย “ยาย ๆ หนูอยากได้สร้อยข้อมือจากพ่อค้าจ้ะ เขาจะแลกกับของเก่าด้วยนะ”
หญิงชราเหลือบตามองหลานสาวอย่างช้า ๆ ก่อนจะลุกไปเปิดตู้ไม้เก่า เอื้อมหยิบจานใบหนึ่งที่มีคราบดำจับทั่วจนดูไม่ต่างจากของไร้ค่า “เอาอันนี้ไปก็แล้วกัน ของเก่าที่ไม่มีใครใช้แล้ว”
เด็กหญิงรีบวิ่งออกมาพร้อมจานในมือ ยื่นให้พ่อค้าและพูดด้วยรอยยิ้ม “พ่อค้าจ๋า หนูมีจานเก่า ๆ อยากแลกกับสร้อยข้อมือค่ะ”
พ่อค้ารับจานมาพิจารณาในมือ เขาค่อย ๆ เช็ดคราบดำออกด้วยชายผ้าของตน ทันใดนั้น แสงทองสะท้อนแวบจากผิวโลหะ เขาตาเบิกกว้างอย่างไม่ทันตั้งตัว
เขาเพ่งดูอีกครั้ง ก่อนแนบเสียงกระซิบเบาในใจ “ทอง… จานทองแท้” แต่เพียงอึดใจเดียว สีหน้าของเขาก็กลับเป็นเฉยชา
เขาวางจานคืนให้เด็กหญิงแล้วพูดขึ้นว่า “อันนี้ไม่มีค่าเลย มันก็แค่จานเก่า ๆ ที่ไม่มีใครใช้ ข้าแลกไม่ได้หรอก”
เด็กหญิงหน้าหม่นลงทันที “แต่… มันดูเป็นของดีนะจ๊ะ”
พ่อค้าโบกมือแล้วหันหลังเดินจากไปอย่างเร็ว ขณะที่หัวใจของเขาเต้นแรงด้วยความโลภ “ข้าจะกลับมาอีกที ตอนที่ไม่มีใครอยู่ แล้วข้าจะเอามันไปโดยไม่ต้องเสียอะไรเลย”
เขาเดินจากไปพร้อมรอยยิ้มแฝงเล่ห์ พยายามไม่หันหลังกลับมามองบ้านไม้หลังนั้นอีก
ไม่นานหลังจากนั้น ขณะที่แดดยามบ่ายส่องลอดต้นไม้ลงมายังบ้านไม้เก่า พ่อค้าเร่อีกคนหนึ่งก็เดินผ่านมาพอดี เขาแบกตะกร้าเช่นเดียวกับคนก่อน แต่ใบหน้านั้นกลับดูเรียบง่าย ไม่เจ้าเล่ห์
เขาหยุดยืนหน้าบ้านแล้วเอ่ยเสียงไพเราะ “มีของเก่า ๆ จะแลกของใหม่ไหมจ๊ะ สร้อยข้อมือ ตุ้มหู กระทะ หม้อ มีครบทุกอย่างเลยนะ”
เด็กหญิงรีบวิ่งออกมาอย่างดีใจ เธอยกมือไหว้แล้วพูดเสียงใส “คุณพ่อค้า ๆ หนูมีจานเก่าใบหนึ่งจ้ะ ยายบอกว่าให้เอามาแลกได้”
หญิงชราเดินตามออกมา เธอถือจานใบนั้นด้วยสองมือ แล้วส่งให้พ่อค้าอย่างสุภาพ พ่อค้ารับจานมาพินิจด้วยสายตาไม่เร่งร้อน เขาค่อย ๆ เช็ดคราบดำที่เกาะแน่น แล้วจู่ ๆ แววตาก็เปลี่ยนไป เขาเงยหน้าขึ้นมองหญิงชรากับเด็กหญิง แล้วกล่าวเสียงหนักแน่น “นี่ไม่ใช่จานธรรมดาเลยจ้ะ นี่คือจานทองแท้ ๆ”
หญิงชราเบิกตากว้างด้วยความตกใจ “ทอง… ท่านว่าอย่างไรนะ?”
พ่อค้าพยักหน้า “ข้าไม่อาจรับของมีค่าเช่นนี้ไปเปล่า ๆ ได้” แล้วเขาก็หันไปยังตะกร้าของตน หยิบทุกอย่างที่มี ทั้งหม้อ กระทะ ตุ้มหู สร้อยข้อมือ ของเล่นเด็ก และแม้แต่ผ้าผืนใหม่ เขาวางทั้งหมดลงตรงหน้าหญิงชรา
“ของทั้งหมดนี้ ข้าขอมอบให้ แลกกับจานทองใบนี้อย่างยุติธรรม”
หญิงชราและหลานสาวมองของที่กองเต็มพื้นด้วยความอึ้ง ไม่ใช่เพราะของมากมาย แต่เพราะหัวใจของคนที่ซื่อตรงยังมีอยู่ในโลกใบนี้
พอถึงยามเย็น พ่อค้าคนแรกก็กลับมาที่บ้านไม้เก่า เขากวาดตามองซ้ายขวาก่อนจะเดินขึ้นเรือน พร้อมยิ้มอย่างมั่นใจ “วันนี้คงไม่มีใครมาเอาไปก่อนแน่ ๆ”
เขาเคาะประตูเบา ๆ แล้วเอ่ยเสียงนุ่ม “ยายจ๋า หนู… เอ๊ย ข้าเอง พ่อค้าเมื่อเช้านี้ ยังอยากได้จานใบนั้นอยู่นะจ๊ะ”
หญิงชราเปิดประตูออกมาด้วยสีหน้าบึ้งตึง ดวงตาที่เคยนุ่มนวลกลับเปี่ยมด้วยความขุ่นเคือง เธอชี้หน้าเขาแล้วตวาด “เจ้ามันหลอกลวง! บอกว่าจานไม่มีค่า แล้วจะกลับมาเอาฟรี ๆ หรืออย่างไร?”
เด็กหญิงยืนข้าง ๆ พลางพูดเสียงแข็ง “เรายกจานให้พ่อค้าอีกคนไปแล้วจ้ะ เขาบอกว่ามันเป็นทอง แล้วเขาก็แลกให้เราหมดทั้งตะกร้าเลย”
พ่อค้าโลภถึงกับหน้าถอดสี เขาหันซ้ายแลขวาอย่างลนลาน “ไม่จริง… เป็นไปไม่ได้!” แล้วหันหลังวิ่งหนีออกไป ไม่แม้แต่จะกล่าวลา
เขาวิ่งไปตามทางที่เคยผ่าน รู้สึกเหมือนตะวันตกดินเร็วกว่าทุกวัน เสียงในหัวกระซิบซ้ำไปซ้ำมา “โลภนัก… เลยไม่ได้อะไรเลย”
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า…
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า… ความโลภที่ซ่อนอยู่ในใจ อาจทำให้คนเรามองข้ามความจริงและหลงคิดว่าเล่ห์เหลี่ยมจะพาไปสู่ผลประโยชน์ แต่ในที่สุด ความไม่ซื่อตรงย่อมเปิดเผย และผู้ที่มุ่งหวังเอาเปรียบผู้อื่นย่อมต้องพลาดแม้แต่สิ่งที่อยู่ในมือ
พ่อค้าคนแรกหวังจะได้จานทองโดยไม่ต้องจ่ายสิ่งใด เขาจึงเลือกจะหลอกว่าไม่มีค่า แต่กลับต้องพ่ายแพ้ให้กับอีกคนผู้ยอมให้ทุกสิ่งที่ตนมีแลกกับความยุติธรรม ความจริงใจจึงไม่เพียงแต่สร้างศรัทธา แต่ยังเปลี่ยนสิ่งธรรมดาให้กลายเป็นคุณค่าที่แท้จริง
ที่มาของนิทานเรื่องนี้
นิทานชาดกเรื่องพ่อค้าโลภ (อังกฤษ: The Greedy Salesman) นิทานเรื่องนี้จัดอยู่ในหมวดมนุษยชาดก หรือชาดกที่พระโพธิสัตว์เสวยชาติเป็นมนุษย์ ซึ่งแสดงให้เห็นถึงผลแห่งความซื่อสัตย์และโทษของความโลภที่บดบังปัญญา นิทานชาดกเรื่องนี้เล่าถึงพ่อค้าเร่สองคนผู้มีท่าทีแตกต่างกันโดยสิ้นเชิง คนหนึ่งเห็นทองแล้วกลับปิดบังความจริงเพราะหวังจะได้มาโดยไม่เสียสิ่งใด ส่วนอีกคนแม้ไม่รู้จักเจ้าของจาน แต่กลับเลือกที่จะซื่อตรงและให้คุณค่าตามความเป็นจริง
พระพุทธองค์ทรงเล่าเรื่องนี้ขึ้นเมื่อมีภิกษุรูปหนึ่งถูกตำหนิเรื่องการซื้อขายอย่างไม่ยุติธรรม โดยพยายามเอาเปรียบชาวบ้านในยามที่เขาไม่รู้ราคาของทรัพย์ พระองค์จึงตรัสเล่าเรื่องนี้เพื่อเตือนว่า ความโลภอาจให้ผลเร็ว แต่ไม่มีทางยั่งยืน ขณะที่ความซื่อสัตย์แม้จะดูเสียเปรียบในตอนแรก แต่ย่อมนำมาซึ่งความเคารพนับถือและผลดีในภายหลัง
ชาดกเรื่องนี้จึงสอนให้เห็นว่า การพูดความจริงและให้สิ่งของตามคุณค่าที่แท้จริง เป็นรูปแบบหนึ่งของการสละความยึดมั่นในตน และเป็นคุณธรรมที่แม้แต่ผู้ค้าขายก็สามารถยึดถือได้
คติธรรม: “ผู้ใดหวังได้โดยไม่ให้ ย่อมพลาดแม้สิ่งที่อยู่ในมือ แต่ผู้ใดให้โดยไม่หวังผล ย่อมได้สิ่งที่ยิ่งใหญ่เกินคาดคิด”