บางคำถาม… อาจไม่ต้องการคำตอบ และบางคำตอบ… ก็ไม่ได้พูดเพื่อให้อีกฝ่ายเข้าใจ แต่เพื่อให้เขา “ตื่น” หากใจเรานิ่งพอ เราอาจมองเห็นว่า คำตอบสั้น ๆ ที่ฟังดูเรียบง่ายที่สุดนั้น กลับมีน้ำหนักยิ่งกว่าคำเทศนาใด ๆ ทั้งสิ้น
มีนิทานเซนเรื่องหนึ่งที่ว่าด้วยบทสนทนาระหว่างอาจารย์ผู้ใกล้ความตาย กับศิษย์ที่เขาเลือกให้สืบทอดคำสอน เรื่องของความมั่นคงทางใจที่ไม่ต้องใช้คำสาบานใด ๆ ยืนยัน กับนิทานเซนเรื่องแค่ไปนอน
เนื้อเรื่องนิทานเซนเรื่องแค่ไปนอน
กาลครั้งหนึ่งนานมาแล้ว แสงแดดอ่อน ๆ ของยามสายลอดผ่านหน้าต่างกระดาษวาชิ สาดลงบนพื้นไม้เก่า เสียงลมพัดใบสนด้านนอกพัดกระทบกันแผ่วเบา ในห้องเล็ก ๆ หลังวัดบนเขาอันสงบ กาซัน โจเซกิ นั่งนิ่งอยู่ข้างเตียงของอาจารย์เทคิซุย พระอาจารย์ผู้ชราผู้ลมหายใกล้สิ้นสุด
อาจารย์เทคิซุยป่วยหนักมาหลายวันแล้ว และกาซันศิษย์ผู้ใกล้ชิดที่สุดได้เฝ้าอยู่ไม่ห่าง เขาคือผู้ที่อาจารย์เลือกไว้ให้เป็นผู้สืบทอดคำสอนแห่งวัดนี้ แม้จะยังไม่มีพิธีการ แต่ทุกคนล้วนรู้
ในความเงียบนั้น เสียงแหบแผ่วของอาจารย์ดังขึ้น “กาซัน… วัดที่ถูกไฟไหม้ เจ้าสร้างไปถึงไหนแล้ว?”
กาซันประนมหัตถ์ กล่าวด้วยสุภาพ “กำลังสร้างโถงหลักอยู่ขอรับ เสาใหญ่ปักไปแล้วห้า เราคิดว่าจะแล้วเสร็จในเดือนหน้า”
เทคิซุยหลับตาลงเล็กน้อย สูดลมหายใจช้า ๆ ก่อนเอ่ยต่อ “เมื่อสร้างเสร็จ… เจ้าจะทำอย่างไร?”
กาซันยิ้มน้อย ๆ ด้วยความเคารพ เขาตอบโดยไม่ลังเล “เมื่ออาจารย์หายดี พวกเราทั้งวัดอยากให้ท่านมากล่าวธรรมเปิดโถงใหม่”
อาจารย์เทคิซุยลืมตามองตรง สีหน้าไร้อารมณ์ แต่สายตาเหมือนจ้องทะลุถึงภายในใจ “ถ้าเราตายเสียก่อนล่ะ?”
บรรยากาศเงียบไปชั่วครู่ กาซันไม่สั่นไหว เขาพูดด้วยเสียงเรียบ “ถ้าเช่นนั้น… เราจะหาผู้อื่นมากล่าวแทน”
เทคิซุยถามต่อทันที น้ำเสียงยังอ่อนแต่ลึก “ถ้าไม่มีใครเหมาะเลยล่ะ?”
กาซันนิ่งไปหนึ่งลมหายใจ แล้วจึงกล่าวเสียงดังขึ้นเล็กน้อย “อย่าถามเรื่องโง่ ๆ แบบนั้นเลยครับ… แค่นอนพักเถอะ”
อาจารย์เทคิซุยมองเขาอยู่นาน ก่อนหลับตาลงอย่างสงบ
ภายในห้องเงียบสนิท มีเพียงเสียงลมหายใจที่แผ่วเบาลงของอาจารย์เทคิซุย และเสียงลมจากภูเขาที่พัดผ่านไม้ไผ่เบื้องนอก
กาซันยังคงนั่งนิ่ง ไม่ไหวติง แม้จะตอบคำถามสุดท้ายไปแล้วก็ตาม ใจเขากลับยังไม่สงบ คำถามของอาจารย์นั้น ไม่ใช่แค่การทดสอบ แต่มันคือการส่งผ่านสิ่งที่ลึกซึ้งกว่านั้น
เขาทบทวนความหมายของทุกคำ ทุกคำถาม ไม่ใช่เพียงเพื่อหาคำตอบ หากแต่เพื่อทำความเข้าใจจิตแห่งอาจารย์
แต่แล้ว เสียงแผ่วเบาก็กลับมาอีกครั้ง พร้อมรอยยิ้มที่มุมปากของเทคิซุย “เจ้ากล้าใช้คำว่าโง่กับอาจารย์เชียวหรือ กาซัน?”
กาซันหลุบตาลง กล่าวอย่างหนักแน่น “เพราะอาจารย์ไม่ใช่อาจารย์อีกต่อไป หากท่านยังถามเช่นนั้น”
เทคิซุยหัวเราะเบา ๆ “ดี… ดีมาก นี่แหละศิษย์ของข้า!”
แล้วเขาก็หลับตาลงอีกครั้ง คราวนี้ลมหายใจสงบนิ่ง ยาว และลึกอย่างที่ไม่เคยเป็นมาก่อน
สามวันถัดมา เทคิซุยสิ้นลมหายใจในยามเช้า ไม่มีพิธี ไม่มีเสียงร่ำไห้ มีเพียงหมู่ศิษย์ที่นั่งสงบ ห้อมล้อมร่างของท่านอย่างเคารพ
กาซันไม่ได้ร้องไห้ เขาเพียงนั่งข้างกายอาจารย์ เงียบ ๆ เช่นเดียวกับวันนั้น
ข่าวการสิ้นของเทคิซุยแพร่ไปทั่ว ผู้คนมากมายเดินทางมาร่วมไว้อาลัย วัดซึ่งเพิ่งฟื้นจากเพลิงไหม้ กลับกลายเป็นศูนย์รวมของจิตวิญญาณอีกครั้ง
หลายเดือนต่อมา เมื่อโถงธรรมหลังใหม่สร้างเสร็จ กาซันเดินขึ้นแท่นกล่าวธรรมเป็นครั้งแรก
เขาไม่พูดถึงอาจารย์เทคิซุย ไม่กล่าวถึงวัด หรือคำสอนใด ๆ
เขาเพียงพูดคำหนึ่ง “แค่นอนพักเถอะ”
แล้วเขาก็เงียบไป ท่ามกลางหมู่ผู้ฟังที่ไม่เข้าใจ แต่นั่นคือคำสอนที่สมบูรณ์พอแล้ว
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า…
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า… การเป็นผู้สืบทอดคำสอนไม่ได้อยู่ที่พิธีกรรมหรือการประกาศอย่างเป็นทางการ แต่อยู่ที่จิตใจที่มั่นคง กล้ารับผิดชอบ และไม่ไขว้เขวกับคำถามที่เกิดจากความกลัวหรือความลังเล ความสงบเย็นภายในจิตคือสิ่งที่สื่อถึงความพร้อมโดยแท้จริง
อาจารย์เทคิซุยไม่ได้ต้องการคำตอบที่ถูกหรือผิด แต่ต้องการเห็น “ภาวะภายใน” ของกาซันว่าเขาพร้อมจะเป็นผู้นำหรือยัง คำถามที่ดูเหมือนเรียบง่าย เช่น “ถ้าเราไม่อยู่ล่ะ?” หรือ “ถ้าไม่มีใครล่ะ?” แท้จริงแล้วคือการทดสอบระดับจิตใจและปัญญา
กาซันไม่พยายามเอาใจอาจารย์ ไม่ตื่นตระหนกกับความเป็นไปไม่ได้ แต่ตอบด้วยความหนักแน่นโดยไม่ตกเป็นทาสของอารมณ์หรือลังเลใจ คำว่า “อย่าถามเรื่องโง่ ๆ… แค่นอนพักเถอะ” ไม่ใช่การดูหมิ่น แต่คือคำตอบแห่งภาวะผู้รู้ ที่เข้าใจว่า บางคำถามก็ไม่ต้องมีคำตอบ หากเราเข้าใจความจริงของสรรพสิ่งแล้ว
อ่านต่อ: เรื่องเล่าเรียบง่ายในแบบเซนให้คำตอบที่ธรรมะดี ๆ กับนิทานเซนสั้น ๆ สนุก ๆ ได้ข้อคิดดี ๆ
ที่มาของนิทานเรื่องนี้
นิทานเซนเรื่องแค่ไปนอน (อังกฤษ: Just Go to Sleep) มาจากหนังสือรวมเรื่องเล่าเซนที่ชื่อว่า “Zen Flesh, Zen Bones” ซึ่งเป็นผลงานการรวบรวมโดย Paul Reps และ Nyogen Senzaki เรื่องนี้อยู่ในหมวด “101 Zen Stories” (เรื่องที่ 98)
ในเรื่องเล่านี้พระอาจารย์กาซัน โจเซกิ (Gasan Jōseki) เป็นศิษย์ของพระอาจารย์เทคิซุย ซึ่งเป็นพระอาจารย์เซนที่มีตัวตนจริงในประวัติศาสตร์ญี่ปุ่นช่วงยุคปลายเอโดะ เรื่องราวสะท้อนถึงวิธีการส่งต่อคำสอนในแบบเซน ที่ไม่เน้นคำพูดหรือพิธีการ หากแต่วัดจากภาวะจิตใจที่มั่นคงและชัดเจนของศิษย์
เรื่องนี้มักถูกรวบรวมและตีพิมพ์ในหนังสือธรรมะหรือปรัชญาเซนที่เน้นการปล่อยวาง ไม่ยึดติด และการเข้าใจสัจธรรมผ่านเหตุการณ์ธรรมดา ๆ ในชีวิตประจำวันครับ
คติธรรม: “ผู้ที่พร้อมจะนำผู้อื่น… คือผู้ที่ไม่ไขว่คว้าตำแหน่งนั้นเลย”