นานมาแล้ว มีตำนานนิทานพื้นบ้านสากลจากกานาเรื่องหนึ่งที่ถูกเล่าขานถึงทุกวันนี้ โลกยังเงียบงัน ไม่มีเสียงหัวเราะของเด็ก ๆ รอบกองไฟ ไม่มีเรื่องเล่าให้ผู้คนจดจำ ไม่มีนิทานที่จะสอนบทเรียนชีวิต ทุกคนใช้ชีวิตไปวัน ๆ โดยไม่รู้ว่าปัญญาและความรู้สามารถถูกส่งต่อผ่านคำพูดและเรื่องราวได้
แต่ในดินแดนอันห่างไกล มีผู้หนึ่งที่รู้ความลับของโลก เขาไม่ได้มีกำลังเหนือใคร ไม่ได้เป็นนักรบผู้เก่งกล้า ทว่าชื่อของเขาถูกเล่าขานมาหลายชั่วอายุคน ในฐานะผู้ที่ใช้สติปัญญาเอาชนะอุปสรรค และเปลี่ยนแปลงโลกไปตลอดกาล… กับนิทานพื้นบ้านกานาเรื่องอานันซีกับกล่องแห่งเรื่องราว
เนื้อเรื่องนิทานพื้นบ้านกานาเรื่องอานันซีกับกล่องแห่งเรื่องราว
กาลครั้งหนึ่งนานมาแล้ว ก่อนที่มนุษย์จะรู้จักนิทาน ก่อนที่เรื่องเล่าจะถูกถ่ายทอดจากปากสู่ปาก โลกยังเงียบงันและไร้สีสัน ผู้คนไม่มีนิทานให้ฟัง ไม่มีบทเรียนจากอดีตให้เรียนรู้ พวกเขาไม่รู้จักปัญญา ไม่รู้จักกลอุบาย และไม่รู้ว่าชีวิตเต็มไปด้วยเรื่องราวให้ค้นหาหรือเรียนรู้ วันหนึ่งชาวอากานโบราณ (Akan) แห่งแอฟริกาตะวันตกก็ได้รู้จักกับสิ่งมีชีวิตตนหนึ่ง…
แต่มีสิ่งมีชีวิตตนหนึ่งที่รู้ความลับของโลก เขาคืออานันซี (Anansi) เขาเป็นทั้งแมงมุมและมนุษย์ เป็นสัญลักษณ์ของปัญญาและไหวพริบ
อานันซีไม่ได้เป็นเพียงแมงมุมธรรมดา เขาคือผู้หลอกลวง นักวางแผน และผู้ใช้ไหวพริบ เขาสามารถเป็นได้ทั้งแมงมุมและมนุษย์ แปลงกายตามต้องการ เขาเป็นทั้งตัวป่วนและนักปราชญ์ เป็นทั้งคนเจ้าเล่ห์และผู้ให้บทเรียนแก่โลก
อานันซีมีนิสัยชอบใช้ปัญญาเอาชนะสิ่งที่ดูเหมือนเป็นไปไม่ได้ บางครั้งเขาใช้เล่ห์กลเพื่อหลบเลี่ยงอันตราย บางครั้งเขาหลอกล่อผู้อื่นเพื่อให้ได้สิ่งที่ต้องการ และบางครั้ง แม้จะเจ้าเล่ห์ เขากลับทำให้โลกดีขึ้นโดยไม่รู้ตัว
ในกาลก่อน โลกเงียบงันและไร้สีสัน ผู้คนใช้ชีวิตไปวัน ๆ โดยไม่มีนิทาน ไม่มีเรื่องเล่า ไม่มีเสียงหัวเราะจากเด็ก ๆ รอบกองไฟ ทุกคนมีเพียงความเงียบและความไม่รู้ พวกเขาไม่รู้วิธีแก้ปัญหาด้วยไหวพริบ ไม่รู้จักความกล้าหรือความเมตตา เพราะไม่มีเรื่องราวให้เรียนรู้
เหนือแผ่นดินสูงขึ้นไปในฟากฟ้า เทพเจ้าเนียเม่ (Nyame)เป็นผู้ครอบครอง “กล่องแห่งเรื่องเล่า” อันเป็นที่เก็บรวบรวมเรื่องราวทั้งหมดของโลก พระองค์กอดมันไว้แน่น ไม่เคยแบ่งปันให้ผู้ใด อานันซี แมงมุมเจ้าเล่ห์แห่งป่าใหญ่ มองดูโลกที่ไร้เรื่องเล่าด้วยความเวทนา เขารู้ว่าหากผู้คนได้ฟังนิทาน พวกเขาจะฉลาดขึ้นและใช้ชีวิตอย่างมีความสุข
“ข้าต้องนำเรื่องเล่าเหล่านั้นลงมายังโลก!” อานันซีตัดสินใจแน่วแน่
เขาปีนขึ้นไปยังวังของเนียเม่ เทพเจ้ามองลงมาเห็นแมงมุมตัวเล็ก ๆ ก็หัวเราะเสียงดัง “เจ้าคิดว่าแมงมุมตัวน้อยเช่นเจ้าจะมีค่าพอสำหรับเรื่องราวของข้าหรือ?”
“ทุกชีวิตสมควรได้รับเรื่องเล่า” อานันซีตอบ “มันช่วยให้ผู้คนฉลาดขึ้น เข้าใจกันมากขึ้น ขอทรงแบ่งปันเถิด!”
เนียเม่ยิ้มเยาะก่อนกล่าวว่า “หากเจ้าต้องการกล่องแห่งเรื่องเล่า เจ้าจงทำสิ่งที่เป็นไปไม่ได้ให้สำเร็จ จงไปจับสัตว์ร้ายทั้งสามตัวนี้มาให้ข้า” โอนินี (Onini) งูยักษ์ที่ฉลาดและแข็งแกร่ง, โอเซโบ (Osebo) เสือดาวผู้ดุร้าย, มโมโบโร (Mmoboro) ฝูงแตนผู้เกรี้ยวกราด
“ถ้าเจ้าทำได้ ข้าจะมอบกล่องแห่งเรื่องเล่าให้” เนียเม่กล่าวพลางหัวเราะ เพราะไม่มีใครในโลกเคยเอาชนะสัตว์เหล่านั้นได้
อานันซีไม่ได้หวาดกลัวแม้แต่น้อย เขายิ้มมุมปาก ก่อนกล่าวว่า “ข้าจะนำพวกมันมาถวายแด่ท่านเอง”
อานันซีรู้ดีว่าหากเขาต้องต่อสู้กับสัตว์ร้ายเหล่านี้โดยตรง เขาย่อมแพ้แน่นอน เขาไม่มีเขี้ยวเล็บ ไม่มีแรงมากพอจะต่อกรกับงูยักษ์หรือเสือดาว สิ่งเดียวที่เขามีคือ ไหวพริบและกลอุบาย
จับงูโอนินี อานันซีเดินไปยังแม่น้ำใหญ่ ซึ่งเป็นที่อยู่ของโอนินี เขาหักกิ่งไม้ยาว ๆ มาหนึ่งกิ่ง แล้วเดินไปหา อาซา ภรรยาของเขา
“ภรรยาของข้า เรามีปัญหาแล้ว!” อานันซีพูดเสียงดังให้แน่ใจว่าโอนินีได้ยิน “ข้าคิดว่าเจ้างูโอนินีตัวยาวกว่ากิ่งไม้นี้ แต่เจ้ากลับเถียงว่ากิ่งไม้นั้นยาวกว่า เราจะรู้ได้อย่างไร?”
โอนินีซึ่งแอบฟังอยู่ แหวกน้ำขึ้นมาทันที “ข้านี่แหละยาวกว่า!”
“เจ้าแน่ใจหรือ?” อานันซีทำหน้าสงสัย “ถ้าเจ้าแน่ใจ จงยืดตัวให้ข้าดูเถิด!”
งูโอนินียืดตัวตรงเทียบกับไม้ทันที อานันซีไม่รอช้า รีบใช้เถาวัลย์ที่ซ่อนไว้มัดงูยักษ์ติดกับไม้
“โอนินี เจ้าถูกข้าจับแล้ว!” อานันซีหัวเราะ ก่อนแบกงูขึ้นหลังแล้วเดินจากไป
จับเสือดาวโอเซโบ อานันซีเดินเข้าไปในป่าลึก เขาเลือกพื้นที่ที่เสือดาวชอบเดินผ่านทุกวัน จากนั้นจึงขุดหลุมลึก แล้วใช้ใบไม้ปกปิดไว้
ในคืนเดียวกันนั้นเอง โอเซโบเดินล่าเหยื่อโดยไม่รู้ว่ามีกับดักอยู่ใต้เท้า ตุบ! เขาตกลงไปในหลุม
รุ่งเช้า อานันซีเดินผ่านมา แสร้งทำเป็นตกใจ “โอ้ โอเซโบ! เจ้าเป็นอะไรหรือ? ข้าควรช่วยเจ้าขึ้นมาดีหรือไม่?”
“ช่วยข้าด้วย อานันซี!” เสือดาวร้องขอ
“ก็ได้ ๆ แต่ข้ากลัวว่าเจ้าจะทำร้ายข้าเมื่อขึ้นมาแล้ว งั้นข้ามัดเจ้าก่อนเพื่อความปลอดภัย ดีหรือไม่?”
โอเซโบคิดว่าถ้ามัดไว้ชั่วคราวก็ไม่น่าจะเป็นไร จึงยอมให้อานันซีใช้เถาวัลย์มัดทั้งสี่ขาแน่น “เสร็จแล้ว!” อานันซีหัวเราะ “ตอนนี้เจ้าถูกข้าจับแล้ว!”
เขามัดโอเซโบเข้ากับท่อนไม้แล้วลากมันออกจากป่า
จับฝูงแตนมโมโบโร เหลือเพียงมโมโบโร ฝูงแตนที่บินว่อนอยู่กลางทุ่งหญ้า อานันซีรู้ว่าถ้าเขาใช้มือเปล่าจับ พวกมันต้องต่อยเขาจนบาดเจ็บแน่
เขาเดินไปที่ต้นไม้ใหญ่ แล้วใช้ใบไม้รองน้ำให้เปียกชุ่ม จากนั้นเดินไปยังรังแตน “โอ้ แตนมโมโบโร! พายุฝนกำลังมา พวกเจ้าจะเปียกปอนแน่ หากไม่มีที่หลบภัย!”
ฝูงแตนพากันแตกตื่น “ทำอย่างไรดี?”
“ไม่ต้องกังวล ข้ามีหม้อดินใบใหญ่ ให้พวกเจ้าเข้าไปหลบในนี้สิ ข้าจะปิดฝาไว้ให้ ไม่ให้ฝนสาดเข้าไปได้!” ฝูงแตนเชื่ออานันซี รีบบินเข้าไปในหม้อดิน
“ข้าจับพวกเจ้าได้แล้ว!” อานันซีรีบปิดฝาหม้อ เขายิ้มกว้าง เพราะภารกิจของเขาเสร็จสมบูรณ์แล้ว
แมงมุมตัวเล็ก ๆ แบกหม้อดินไว้ในมือ มัดเสือดาวไว้บนหลัง และลากงูยักษ์ไปตามทาง เขามุ่งหน้าขึ้นสู่ท้องฟ้า เพื่อนำสัตว์ทั้งสามไปถวายแด่เนียเม่
อานันซีปีนขึ้นไปยังวังแห่งท้องฟ้าด้วยความภาคภูมิใจ บนหลังของเขามีงูยักษ์ที่ถูกมัดแน่น ข้างหนึ่งแบกหม้อดินที่ขังฝูงแตนเอาไว้ อีกข้างลากเสือดาวที่ดิ้นขลุกขลัก แต่ไม่อาจหลุดพ้นจากพันธนาการของเถาวัลย์ได้
เมื่อถึงเบื้องหน้าของเนียเม่ เทพเจ้าจ้องมองภาพตรงหน้าด้วยความตกตะลึง
“เป็นไปไม่ได้!” เนียเม่กล่าว “เจ้าทำได้อย่างไร อานันซี? เจ้าตัวเล็กและไร้เรี่ยวแรง แต่กลับจับสัตว์ร้ายทั้งสามมาได้!”
อานันซียิ้มมุมปาก ก่อนโค้งคำนับ
“ข้าใช้เพียงสติปัญญา พระองค์ทรงท้าทายข้าด้วยกำลัง แต่ข้าตอบกลับด้วยไหวพริบ”
เนียเม่เงียบไปครู่หนึ่ง ก่อนระเบิดเสียงหัวเราะ “ฮ่า ฮ่า ฮ่า! เจ้าช่างไม่ธรรมดาเลย อานันซี เจ้าพิสูจน์แล้วว่าสติปัญญาสำคัญยิ่งกว่าพละกำลัง”
เทพเจ้ายกมือขึ้นเหนือศีรษะ กล่องไม้แกะสลักประณีตปรากฏขึ้นตรงหน้า
“นี่คือกล่องแห่งเรื่องเล่า ข้าสัญญาไว้แล้ว และข้าจะรักษาสัญญา ตั้งแต่นี้ไป นิทานจะไม่ใช่ของข้าเพียงผู้เดียว แต่จะเป็นของโลกทั้งใบ”
อานันซีรับกล่องไม้ด้วยมือทั้งสองข้าง เขาสัมผัสได้ถึงพลังของเรื่องราวที่ถูกกักขังไว้ภายใน
“ขอบพระทัย!” อานันซีกล่าว ก่อนรีบปีนลงจากท้องฟ้า
เมื่อเขากลับมาถึงพื้นดิน อานันซีค่อย ๆ เปิดฝากล่อง แสงสีทองพุ่งออกมาจากภายใน แล้วเปลวแสงเหล่านั้นก็ค่อย ๆ กลายเป็นคำพูด กลายเป็นเสียง กลายเป็นภาพของวีรบุรุษ นักเดินทาง กษัตริย์ โจรสลัด มังกร และสิ่งมหัศจรรย์อีกมากมาย พวกมันแตกตัวออกเป็นสายลม กระจายไปทั่วผืนดิน
เสียงแห่งนิทานดังก้องไปทั่วโลก…
นับตั้งแต่นั้นมา ผู้คนเริ่มเล่าเรื่องให้กันฟัง พ่อแม่เล่าเรื่องให้ลูก ๆ ฟังก่อนนอน ผู้เฒ่าผู้แก่บอกเล่าเรื่องราวแห่งปัญญาให้คนหนุ่มสาว เด็ก ๆ หัวเราะรอบกองไฟ ขณะที่นักเดินทางนำเรื่องราวจากดินแดนไกลโพ้นมาแบ่งปันแก่กัน
อานันซียืนมองทุกสิ่งด้วยความภาคภูมิใจ โลกไม่เงียบงันอีกต่อไป ผู้คนใช้ชีวิตอย่างมีปัญญา พวกเขาเรียนรู้จากความผิดพลาดของตัวละครในนิทาน รู้จักความกล้าหาญ รู้จักเมตตา และรู้จักใช้สติปัญญาในการแก้ไขปัญหา
“ตอนนี้…นิทานเป็นของทุกคนแล้ว” อานันซีพึมพำกับตัวเอง ก่อนจะหายตัวไปในสายลม
ตั้งแต่นั้นเป็นต้นมา ทุกเรื่องเล่าบนโลกจึงมีชื่อของอานันซีเกี่ยวข้องอยู่เสมอ และทุกครั้งที่มีคนเริ่มต้นเล่านิทานใหม่ ก็มักจะพูดว่า
“กาลครั้งหนึ่งนานมาแล้ว มีแมงมุมเจ้าเล่ห์ชื่ออานันซี…”
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า…
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่าสติปัญญาสำคัญกว่าพละกำลัง อานันซีเป็นเพียงแมงมุมตัวเล็กที่ไม่มีแรงมากพอจะต่อสู้กับงูยักษ์ เสือดาว หรือฝูงแตน แต่เขาใช้ไหวพริบและความฉลาดจัดการกับพวกมันโดยไม่ต้องใช้กำลังแม้แต่น้อย สิ่งนี้แสดงให้เห็นว่า การแก้ปัญหาอย่างชาญฉลาดย่อมได้ผลกว่าการพึ่งพาความแข็งแกร่งเพียงอย่างเดียว
นิทานยังแฝงแนวคิดว่าความรู้และเรื่องราวควรถูกแบ่งปัน ไม่ใช่ถูกกักเก็บไว้ เดิมที เทพเจ้าเนียเม่ครอบครองกล่องแห่งเรื่องเล่าไว้เพียงผู้เดียว ทำให้โลกเงียบเหงาและผู้คนขาดปัญญา เมื่ออานันซีนำเรื่องราวเหล่านั้นลงมายังโลก มนุษย์จึงเริ่มเรียนรู้ ถ่ายทอดบทเรียน และใช้ชีวิตอย่างมีสติปัญญามากขึ้น นี่สะท้อนว่าความรู้ไม่ควรเป็นของคนใดคนหนึ่ง แต่ควรถูกแบ่งปันเพื่อประโยชน์ของทุกคน
สุดท้าย นิทานเรื่องนี้เตือนว่าอย่าดูถูกผู้ที่ดูอ่อนแอ เนียเม่หัวเราะเยาะอานันซีในตอนแรก เพราะคิดว่าแมงมุมตัวเล็กไม่มีวันทำภารกิจที่เป็นไปไม่ได้สำเร็จ แต่ในท้ายที่สุด อานันซีกลับใช้ความฉลาดเอาชนะอุปสรรคและได้รับรางวัลที่ยิ่งใหญ่ เรื่องนี้จึงเป็นบทเรียนว่าความสามารถไม่ได้ขึ้นอยู่กับขนาดหรือพลัง แต่ขึ้นอยู่กับไหวพริบและความมุ่งมั่นในการเผชิญปัญหา
ที่มาของนิทานเรื่องนี้
นิทานพื้นบ้านกานาเรื่องอานันซีกับกล่องแห่งเรื่องราว (อังกฤษ: Anansi and the Box of Stories) มีรากฐานมาจากตำนานพื้นบ้านของชาวอากาน (Akan) ในแอฟริกาตะวันตก โดยเฉพาะในประเทศกานา อานันซีเป็นตัวละครสำคัญในนิทานของชาวอากานและเผ่าต่าง ๆ ในภูมิภาคนั้น เขาเป็นทั้งแมงมุมและมนุษย์ เป็นสัญลักษณ์ของสติปัญญาและความเจ้าเล่ห์ ผู้คนเล่าขานเรื่องราวของอานันซีเพื่อถ่ายทอดบทเรียนชีวิตจากรุ่นสู่รุ่น
เมื่อการค้าทาสเกิดขึ้นในช่วงศตวรรษที่ 17 และ 18 นิทานของอานันซีถูกนำข้ามมหาสมุทรแอตแลนติกไปยังแคริบเบียนและอเมริกาโดยชาวแอฟริกันที่ถูกกดขี่ เรื่องเล่าเหล่านี้กลายเป็นส่วนหนึ่งของวัฒนธรรมพื้นบ้านในจาเมกา บาร์เบโดส ตรินิแดด และชุมชนแอฟริกันอเมริกันในสหรัฐอเมริกา ในนิทานพื้นบ้านของแคริบเบียน อานันซีมักถูกเรียกว่าแนนซี (Nancy) และกลายเป็นตัวละครสำคัญที่สอนเกี่ยวกับปัญญา การเอาตัวรอด และการต่อต้านผู้มีอำนาจ
นิทาเรื่องอานันซีและกล่องกับเรื่องเล่า เป็นหนึ่งในตำนานต้นกำเนิดที่สำคัญที่สุดของอานันซี เล่าว่าในอดีตกาล โลกยังไม่มีนิทาน ไม่มีเรื่องเล่า เพราะเทพเจ้าเนียเม่เก็บเรื่องราวทั้งหมดไว้เพียงผู้เดียว อานันซีจึงใช้ไหวพริบและกลอุบายในการเอาชนะอุปสรรคและนำเรื่องเล่ามาสู่มนุษย์ เรื่องนี้สะท้อนแนวคิดที่ว่า นิทานและความรู้เป็นสิ่งที่ควรถูกแบ่งปัน ไม่ใช่ถูกกักเก็บไว้โดยผู้มีอำนาจเพียงผู้เดียว นอกจากนี้ยังเป็นการยกย่องความฉลาดที่สามารถเอาชนะพละกำลัง ซึ่งเป็นหัวใจของนิทานอานันซีหลายเรื่อง
“ปัญญานำทางได้ไกลกว่าพละกำลัง เรื่องราวสร้างโลกได้มากกว่าความเงียบงัน”