ในโลกของเซน ความสมดุลไม่ได้มาจากกฎเกณฑ์ตายตัว หากเกิดจากการรับรู้ที่ลึกและซื่อสัตย์ต่อปัจจุบัน บางครั้ง การวางสิ่งของเพียงชิ้นเดียวผิดตำแหน่ง ก็อาจทำให้ทุกอย่างเสียจังหวะ ความงามจึงไม่ใช่เรื่องของรูปลักษณ์ แต่คือการประสานอย่างกลมกลืนระหว่างสิ่งที่มองเห็น กับสิ่งที่รับรู้ได้ด้วยใจ
มีนิทานเซนเรื่องหนึ่ง ที่บอกเล่าถึงปรมาจารย์ชาเซนผู้หนึ่ง ผู้สามารถเห็นความพอดีในทุกสิ่ง แม้ในรายละเอียดเพียงปลายนิ้ว กับนิทานเซนเรื่องสัดส่วนที่แม่นยำ
เนื้อเรื่องนิทานเซนเรื่องสัดส่วนที่แม่นยำ
กาลครั้งหนึ่งนานมาแล้ว ในเช้าวันหนึ่งที่สงบเงียบ เซ็น โนะ ริคิว ปรมาจารย์ชงชาผู้มีชื่อเสียงทั้งเรื่องจิตใจและสายตาอันแม่นยำ เดินตรวจความเรียบร้อยในห้องชงชาที่กำลังจัดเตรียมสำหรับพิธีชา ข้างเสาไม้กลางห้อง เขาหยุดมองอยู่ครู่หนึ่งก่อนเรียกช่างไม้ผู้กำลังทำงานอยู่ใกล้ ๆ
“ข้าต้องการแขวนตะกร้าดอกไม้ตรงนี้ ช่วยจัดให้ที” ริคิวกล่าวด้วยเสียงเรียบ
ช่างไม้หยิบตะกร้าไม้ไผ่ขึ้นมาและลองยกขึ้นแนบกับเสา ริคิวเดินถอยหลังไปสองก้าว มองเงียบ ๆ แล้วพูดว่า “สูงไปหน่อย ลดลงนิดหนึ่ง”
ช่างไม้เลื่อนลงเล็กน้อย
“ยังไม่ใช่ เอียงซ้ายเล็กน้อย” ริคิวกล่าวต่อ
ช่างไม้ขยับตาม
“ขึ้นอีกนิด… หยุด… นั่นแหละ” ริคิวพูดพลางพยักหน้าเบา ๆ
แววตาของเขานิ่ง แต่ชัดเจน
ช่างไม้ยิ้มบาง ๆ ในใจคิดจะลองทดสอบปรมาจารย์ดู เขาแอบขีดเครื่องหมายเล็ก ๆ ไว้ตรงจุดที่ริคิวเพิ่งบอกว่า “ใช่” โดยไม่ให้สังเกตเห็น
จากนั้น เขาทำทีเหมือนไม่แน่ใจ ยกตะกร้าขึ้นใหม่แล้วถามว่า “ตรงนี้ใช่หรือไม่?”
“ไม่ใช่” ริคิวตอบทันทีโดยไม่ลังเล
ช่างไม้เลื่อนตำแหน่งไปข้าง ๆ อีกนิด “ตรงนี้ล่ะ?”
“ไม่ใช่” เสียงตอบยังคงเรียบแต่มั่นคง
เขาทำแบบนี้อีกหลายครั้ง เลื่อนขึ้นลง ซ้ายขวา ชี้ตำแหน่งที่ต่างไปเพียงเล็กน้อย
ทุกครั้ง ริคิวตอบว่า “ไม่ใช่”
จนกระทั่งมือของช่างไม้กลับมาหยุดตรงจุดที่เขาขีดไว้ตอนแรก ตำแหน่งที่ริคิวเคยบอกว่าใช่
“ใช่ ตรงนั้นแหละ” ริคิวกล่าวอีกครั้งด้วยน้ำเสียงเท่าเดิม ราวกับไม่เคยลังเลแม้แต่น้อย
ช่างไม้ยืนนิ่งอยู่ครู่หนึ่ง สายตาเขามองจุดที่ตนเองแอบทำเครื่องหมายไว้ แล้วจึงเหลือบมองใบหน้าของริคิว
ริคิวไม่ได้มองกลับมา แต่ยังจ้องตะกร้าดอกไม้ด้วยสายตาแน่วแน่
“ท่านจำได้แม่นยำขนาดนั้นเลยหรือ?” ช่างไม้ถามเสียงเบา
ริคิวไม่ตอบทันที เขาเดินเข้าไปใกล้เสา มองดูตะกร้าเล็กน้อย จากนั้นจึงพูดช้า ๆ ว่า “เมื่อทุกสิ่งต้องกลมกลืน แม้จะขยับเพียงปลายนิ้ว ก็ผิดจังหวะธรรมชาติได้”
ช่างไม้ยืนนิ่ง ไม่พูดอะไรต่อ แต่ภายในกลับรู้สึกเหมือนเพิ่งเข้าใจสิ่งที่เกินกว่าความรู้ด้านช่างไม้
ตะกร้าดอกไม้แขวนอยู่อย่างสมดุล ไม่มีอะไรโดดเด่นเกิน ไม่มีอะไรแทรกแซงความว่าง
ริคิวไม่ได้บอกเหตุผลว่าทำไมต้องตำแหน่งนั้น แต่เขาก็ไม่จำเป็นต้องอธิบาย
ในห้องชงชาที่เรียบง่าย ทุกอย่างมีที่ของมัน ไม่เร็ว ไม่ช้า ไม่สูง ไม่ต่ำเกิน
ตำแหน่งที่ “ใช่” จึงไม่ใช่แค่เรื่องของระยะทางหรือระดับสายตา แต่มันคือความสัมพันธ์ที่ถูกต้องในความเงียบที่ไม่มีใครวัดได้
ช่างไม้มองตะกร้าอีกครั้ง ก่อนจะโค้งคำนับเล็กน้อยโดยไม่พูดอะไร
ริคิวยิ้มบาง ๆ แล้วเดินจากไป ทิ้งไว้เพียงตะกร้าดอกไม้ธรรมดา ที่วางอยู่ตรงจุดที่ไม่สามารถอยู่ตรงไหนอื่นได้เลย
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า…
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า… ความพอดีที่แท้จริงไม่ได้อยู่ในตัววัตถุ แต่อยู่ในความรู้สึกที่กลมกลืนระหว่างสิ่งนั้นกับสภาพแวดล้อมทั้งหมด การมีสายตาที่แม่นยำ ไม่ใช่เพียงเรื่องของการวัดระยะ แต่คือการรับรู้ความสมดุลอย่างลึกซึ้งจากภายใน
ปรมาจารย์เซ็น โนะ ริคิว ไม่ได้แค่แขวนตะกร้าดอกไม้ เขากำลังฝึกความละเอียดอ่อนให้คงอยู่แม้ในสิ่งเล็กที่สุด ความแม่นยำของเขาไม่ได้เกิดจากความจำ แต่เกิดจากจิตที่นิ่งพอจะเห็นว่าสิ่งใดเหมาะสมกับสิ่งใด โดยไม่ต้องใช้คำอธิบาย การรู้ว่า “ตรงนี้แหละ” ไม่ใช่ความบังเอิญ แต่เป็นผลของการอยู่กับปัจจุบันอย่างเต็มที่
ในโลกที่เร่งรีบ ความพอดีเช่นนั้นอาจมองไม่เห็น แต่มันยังคงอยู่เสมอ สำหรับผู้ที่เงียบพอจะมองเห็นมันจริง ๆ
อ่านต่อ: นิทานเซนสั้น ๆ สนุก ๆ เข้าถึงปรัชญาชีวิตความสงบ การปล่อยวาง
ที่มาของนิทานเรื่องนี้
นิทานเซนเรื่องสัดส่วนที่แม่นยำ (อังกฤษ: Accurate Proportion) นิทานเรื่องนี้มีที่มาจากเหตุการณ์ที่เล่าขานกันในประวัติของเซ็น โนะ ริคิว (Sen no Rikyu) ปรมาจารย์แห่งพิธีชงชาในประเทศญี่ปุ่นช่วงศตวรรษที่ 16 ผู้มีอิทธิพลอย่างลึกซึ้งต่อวัฒนธรรมชาเซน (wabi-cha) ซึ่งเน้นความเรียบง่าย สมดุล และความงามที่ไม่ประดิษฐ์
เหตุการณ์ในเรื่องนี้บันทึกไว้ในหลายแหล่งที่เกี่ยวกับชีวิตและแนวคิดของริคิว โดยเฉพาะการที่เขาให้ความสำคัญกับความพอดีในทุกสิ่ง แม้แต่การแขวนตะกร้าดอกไม้บนเสาก็เป็นการกระทำที่เต็มไปด้วยสติ การรู้ว่าสิ่งหนึ่งควรอยู่ตรงไหน จึงกลายเป็นการฝึกสังเกต ความนิ่ง และการประสานระหว่างตนเองกับธรรมชาติ
นิทานนี้จึงไม่ใช่เรื่องสมมุติ แต่เป็นการถ่ายทอดเหตุการณ์จริงในชีวิตของผู้ที่มีสายตาลึกซึ้งพอจะมองเห็น “ที่ทางของสิ่งทั้งปวง” แม้ในรายละเอียดเล็กที่สุดของชีวิตประจำวัน
คติธรรม: “สิ่งเล็กน้อย เมื่อวางไม่ถูกที่ ย่อมทำลายความสมบูรณ์ของทั้งหมด”