ในเส้นทางของผู้แสวงหาธรรม ความรู้และวาทะอาจพาเราไปไกล แต่ไม่ได้หมายความว่าเราจะเข้าใกล้ความจริง การรู้มากอาจทำให้เราพูดเก่ง แต่การรู้แจ้งทำให้เรานิ่งได้อย่างสงบ
มีนิทานเซนเรื่องหนึ่ง เล่าถึงชายหนุ่มผู้มากด้วยความรู้ ผู้เป็นที่เคารพในหมู่นักธรรม แต่กลับได้รับจดหมายสั้น ๆ จากแม่ของตน ที่เปลี่ยนเส้นทางชีวิตของเขาไปตลอดกาล กับนิทานเซนเรื่องคำแนะนำของแม่
เนื้อเรื่องนิทานเซนเรื่องคำแนะนำของแม่
กาลครั้งหนึ่งนานมาแล้ว ในยุคโชกุนโตกุกาวะ มีชายหนุ่มนามว่าจิอุน ผู้เป็นทั้งนักปราชญ์และนักบวช เขาเป็นที่รู้จักในหมู่นักศึกษาธรรมะว่าเป็นอัจฉริยะทางภาษาสันสกฤต อักษรโบราณซึ่งใช้บันทึกพระสูตร เขาสามารถแปลความหมายซับซ้อนของพระธรรมได้ราวกับพูดภาษาตัวเอง
ทุกเย็นในวัดกลางเมือง จิอุนจะยืนอยู่หน้าหอธรรม กล่าวธรรมะแปลภาษาสันสกฤตเป็นภาษาญี่ปุ่นด้วยเสียงแน่วแน่ ผู้คนทั้งรุ่นพี่รุ่นน้องพากันนั่งพับเพียบ ฟังด้วยความเคารพ
“พุทธวจนะบทนี้ แท้จริงมีนัยลึกซึ้งยิ่งกว่าที่เราเข้าใจผ่านภาษาทั่วไป” เขากล่าวในวันหนึ่ง พร้อมยกตัวอย่างและอธิบายด้วยวาทศิลป์ที่ทำให้คนฟังถึงกับพนมมือด้วยศรัทธา
เสียงชื่นชม ความนิยม และคำสรรเสริญไหลมาหาเขาอย่างต่อเนื่อง บางคนถึงกับกล่าวว่า “จิอุนคือพจนานุกรมมีชีวิตของพุทธธรรม”
แต่ในห้องหนึ่งของบ้านเก่าหลังวัด หญิงชราผู้หนึ่งนั่งเขียนจดหมายด้วยลายมือมั่นคง นั่นคือแม่ของจิอุน ผู้เฝ้ามองความสำเร็จของลูกจากเงาไม้ไผ่ที่เธอปลูกไว้ตั้งแต่ยังเด็ก
เย็นวันหนึ่ง ขณะที่จิอุนกำลังเรียบเรียงบันทึกธรรมะก่อนการบรรยายครั้งใหม่ ศิษย์คนหนึ่งเดินเข้ามาพร้อมยื่นซองจดหมายบาง ๆ ให้
“ท่านจิอุน จดหมายจากมารดาของท่านขอรับ”
จิอุนรับจดหมายมา เปิดอ่านอย่างสงบนิ่ง แต่เมื่อสายตาไล่ไปทีละบรรทัด สีหน้าเขาก็เปลี่ยนช้า ๆ
“ลูกเอ๋ย แม่ไม่คิดเลยว่าลูกจะบวชเป็นสาวกพระพุทธเจ้าเพื่อจะกลายเป็นพจนานุกรมเดินได้ให้ใคร ๆ ยืมใช้”
“ข้อมูลและคำอธิบายไม่มีที่สิ้นสุด ชื่อเสียงและเกียรติก็เช่นกัน แม่หวังว่าลูกจะหยุดเรื่องการเทศนาเสียที”
“จงปลีกตัวไปอยู่ในวัดเล็ก ๆ บนเขาลึก แล้วใช้เวลาในสมาธิ เพื่อจะได้รู้แจ้งอย่างแท้จริง”
มือที่ถือจดหมายค่อย ๆ วางลงบนโต๊ะไม้เก่า เขานั่งนิ่งเป็นเวลานาน เสียงคนเดินผ่านทางวัดด้านนอกเหมือนลอยห่างไกลออกไปเรื่อย ๆ
เขาไม่เคยคิดเลยว่าแม่ผู้เรียบง่ายจะกล้าพูดตรงถึงเพียงนี้ และคำว่า “รู้แจ้งอย่างแท้จริง” จากปลายปากกาของแม่ ทำให้เขารู้สึกบางสิ่งในใจสั่นไหว
คืนนั้น แทนที่จิอุนจะเปิดตำราสันสกฤต เขากลับนั่งมองเปลวเทียนเงียบ ๆ จดหมายของแม่ถูกวางอยู่ข้างเขา ราวกับเป็นพระสูตรบทใหม่ที่ไม่มีคำแปล
ในใจเขาเต็มไปด้วยคำถาม “ข้ากำลังอธิบายธรรมะ หรือกำลังยึดติดกับความสามารถของตนเอง”
รุ่งเช้า เขายกมือไหว้พระแล้วเดินออกจากวัดกลางเมืองโดยไม่มีประกาศ ไม่มีเสียงลือเล่า มีเพียงเงาของเขาที่ทอดยาวไปตามทางหินและเสียงนกร้องเหนือยอดไม้
หลายวันผ่านไป ไม่มีใครรู้ว่าจิอุนไปที่ใด เสียงบรรยายในหอธรรมเงียบลง บางคนเริ่มคิดว่าเขาป่วย บ้างลือว่าเขเดินทางไปเมืองอื่นเพื่อศึกษาต่อ แต่ไม่มีใครเดาได้ถูก
แท้จริงแล้ว เขาได้ทำตามคำของแม่ โดยปลีกตนไปยังวัดเล็ก ๆ บนเขาลึก วัดที่ไม่มีผู้ฟัง ไม่มีหอธรรม ไม่มีคำปรบมือ
มีเพียงเสียงสายลมผ่านใบสน และเสียงจิตของเขาเองที่เริ่มดังขึ้นในความเงียบ
เดือนแล้วเดือนเล่า จิอุนใช้ชีวิตเรียบง่าย ตื่นก่อนฟ้า เรียนรู้การนั่งนิ่งอย่างแท้จริง เขาไม่ได้แตะหนังสือ ไม่อธิบายพระสูตรใด ไม่แปลภาษาใดอีกต่อไป
แต่วันหนึ่งขณะกวาดลานวัด เขาเห็นใบไม้ร่วงลงเบา ๆ จากต้น เขาเงยหน้ามองฟ้า แล้วจู่ ๆ ก็เข้าใจสิ่งที่เขาเคยอธิบายมาตลอดชีวิต
ไม่ใช่เพราะเขาแปลได้ดีขึ้น หรือเข้าใจศัพท์ลึกกว่าเดิม แต่เพราะเขาไม่พยายามจะ “เข้าใจ” อีกต่อไป
ปีต่อมา เมื่อเขากลับเข้าสู่เมือง ผู้คนพบว่าจิอุนเปลี่ยนไป เขายังคงกล่าวธรรม แต่คำพูดน้อยลง และน้ำเสียงนุ่มลึกกว่าเดิม
“ธรรมะที่แท้ ไม่ใช่สิ่งที่เราอธิบายได้เก่งที่สุด แต่คือสิ่งที่เรามีชีวิตอยู่กับมันได้อย่างแท้จริง”
ไม่มีใครกล้าถามว่าคำพูดนั้นเขาเรียนรู้มาจากบทไหน เพราะทุกคนสัมผัสได้ว่า เขาเรียนรู้มาจากที่ที่ลึกกว่าตำราจากใจของแม่ที่ไม่เคยบวช แต่รู้แจ้งกว่าคำอธิบายทั้งหลาย
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า…
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า… ความรู้ที่แท้จริงไม่ได้อยู่ที่การอธิบายเก่งหรือได้รับการยกย่องจากผู้คน แต่อยู่ที่การรู้จักละวางเสียงภายนอก เพื่อหันกลับมาเข้าใจตนเองอย่างลึกซึ้ง ผ่านการปฏิบัติจริงด้วยใจที่สงบและไม่ปรุงแต่ง
จิอุนเริ่มต้นด้วยการเป็นผู้รู้ ผู้ที่สามารถแปลคำและอธิบายธรรมะได้อย่างเชี่ยวชาญ จนได้รับคำชื่นชมจากผู้คนรอบข้าง แต่เมื่อเขาได้รับจดหมายจากแม่ ซึ่งชี้ให้เห็นว่าเขาอาจหลงทางในความรู้มากกว่าความจริง เขาจึงเลือกปลีกตัวจากความวุ่นวายและหันสู่ความเงียบแห่งป่าเขา ที่นั่นเองเขาได้สัมผัสธรรมะที่ไม่ต้องแปลและไม่ต้องสอนธรรมะแห่งความจริงที่อยู่ในทุกลมหายใจและทุกใบไม้ร่วง
อ่านต่อ: รวมนิทานเซนให้ข้อคิดชีวิตกับการปล่อยวางและวิถีแห่งความสงบ 101 เรื่อง
ที่มาของนิทานเรื่องนี้
นิทานเซนเรื่องคำแนะนำของแม่ (อังกฤษ: A Mother’s Advice) มีที่มาจากเกร็ดประวัติของจิอุน โซอิน (Jiun Sonja) หรือที่รู้จักในนามจิอุน ไดชิ (Jiun Daishi) นักบวชและนักปราชญ์ในยุคเอโดะของญี่ปุ่น (ช่วงสมัยโชกุนโตกุกาวะ)
เขาเป็นผู้เชี่ยวชาญด้านภาษาสันสกฤตและพระพุทธศาสนาแบบมหายาน และเป็นผู้มีบทบาทในการฟื้นฟูวินัยสงฆ์ของญี่ปุ่นในยุคนั้น เรื่องเล่านี้ปรากฏในหมวดนิทานเซนหรือเรื่องเล่าปรัชญา ซึ่งบันทึกไว้ในงานอย่าง Zen Flesh, Zen Bones และตำราประวัติพระสงฆ์ญี่ปุ่นบางเล่ม
จุดสำคัญของเรื่องคือจดหมายจากแม่ของเขา ที่เตือนให้เขาไม่หลงอยู่ในโลกของการแสดงภูมิรู้และการเทศนา แต่อยากให้เขาแสวงหาการรู้แจ้งผ่านการปฏิบัติอย่างสงบและลึกซึ้ง ซึ่งกลายเป็นแรงบันดาลใจให้จิอุนหันเข้าสู่การฝึกจิตและสมาธิอย่างจริงจังในภายหลัง
คติธรรม: “เสียงธรรมะที่ลึกที่สุด ไม่ได้ดังจากปากผู้รู้ แต่เงียบอยู่ในใจผู้วางลง”