ในวาระสุดท้ายของชีวิต คำปลอบใจอาจไร้ความหมาย แต่ถ้อยคำที่พาเรากลับไปมองสิ่งที่อยู่ลึกที่สุดในจิตใจ นั่นต่างหากคือของขวัญแท้
นิทานเซนเรื่องนี้บอกเล่าช่วงเวลาสุดท้ายของศิษย์ผู้หนึ่ง ผู้ได้รับจดหมายจากอาจารย์ เป็นคำสอนที่ไม่อ้อมค้อม ไม่หวังปลอบโยน แต่เผยให้เห็นความจริงที่ไม่เคยเกิดและไม่อาจตาย กับนิทานเซนเรื่องจดหมายถึงชายใกล้ตาย
เนื้อเรื่องนิทานเซนเรื่องจดหมายถึงชายใกล้ตาย
กาลครั้งหนึ่งนานมาแล้ว ในห้องไม้เงียบสงบ ชายผู้หนึ่งนอนนิ่งอยู่บนเสื่อ เขาเป็นศิษย์ของอาจารย์บาสซุย และกำลังป่วยหนักจนลุกไม่ไหว ลมหายใจของเขาแผ่วลงทุกวัน เขาไม่กลัวตาย แต่มีคำถามที่ยังไม่เคยได้คำตอบ
วันหนึ่ง มีจดหมายจากอาจารย์มาถึง ข้อความในนั้นเขาอ่านช้า ๆ ทีละบรรทัด มือที่ถือกระดาษสั่นเล็กน้อย แต่จิตใจกลับนิ่งขึ้นทุกถ้อยคำ
“แก่นแท้ของจิตใจของเจ้านั้น ไม่ได้เกิด จึงไม่มีวันตาย มันไม่ใช่สิ่งที่มีอยู่ ที่จะเสื่อมสลาย และมันก็ไม่ใช่ความว่างเปล่าที่เป็นแค่ช่องว่าง มันไม่มีสี ไม่มีรูป ไม่ยินดีในสุข ไม่ยึดติดในทุกข์”
เขาอ่านซ้ำอยู่หลายครั้ง ในใจเงียบลงกว่าที่เคย
เขายังอ่านต่อด้วยจิตตั้งมั่น คำของอาจารย์เหมือนพูดตรงมาถึงกลางใจของเขา
“ข้ารู้ว่าเจ้ากำลังป่วยหนัก และในฐานะศิษย์เซนที่ดี เจ้ากำลังเผชิญหน้ากับความเจ็บป่วยนั้นอย่างตรงไปตรงมา เจ้าอาจไม่รู้แน่ชัดว่าใครกันแน่ที่กำลังทุกข์ แต่จงตั้งคำถามกับตัวเองว่า ‘แก่นแท้ของจิตนี้คืออะไร?’”
เขาหยุดนิ่ง มือวางจดหมายลงข้างตัว ใจยังคงวนเวียนอยู่กับประโยคนั้น ใครกันแน่ที่กำลังทุกข์ ร่างกายนี้ใช่หรือไม่ หรือว่าไม่ใช่อะไรเลย
เขาหยิบจดหมายขึ้นมาอีกครั้ง และอ่านข้อความสุดท้ายอย่างตั้งใจ
“จงคิดถึงเพียงข้อนี้ แล้วเจ้าจะไม่ต้องการสิ่งอื่นใดอีก อย่าปรารถนาสิ่งใด ตอนจบของเจ้าซึ่งไร้จุดจบ ก็เหมือนเกล็ดหิมะที่ละลายไปในอากาศบริสุทธิ์”
ดวงตาเขาหลับลงช้า ๆ จิตใจสงบนิ่ง ไม่มีอะไรต้องรอ ไม่มีอะไรต้องหนี
เมื่อเสียงในห้องเงียบลงอีกครั้ง เขารู้สึกว่าความเจ็บปวดในร่างกายยังคงอยู่ แต่จิตใจของเขาไม่ดิ้นรนเหมือนก่อน คำถามที่เคยทำให้กลัวตายกลับกลายเป็นคำถามที่เขาอยากเฝ้าดูให้ลึกขึ้น
เขาหลับตาแล้วตั้งใจถามตัวเองตามที่อาจารย์เขียนไว้ในจดหมาย “แก่นแท้ของจิตนี้คืออะไร” เขาไม่ได้คาดหวังจะได้คำตอบทันที ไม่ได้คาดหวังว่าความกลัวจะหายไป แต่ขณะที่เขาจ้องมองเข้าข้างใน เขาพบว่าไม่มีตัวตนชัดเจนให้ยึด ไม่มีชื่อ ไม่มีเสียง ไม่มีภาพที่เรียกว่า “ข้า”
ความทุกข์ที่เคยเกาะแน่นอยู่ในอกกลับบางเบาอย่างประหลาด ไม่ใช่เพราะหาย แต่เพราะไม่มีสิ่งใดรองรับมันอีก
เขาไม่รู้ว่าผ่านไปนานเท่าใด แต่เมื่อเปิดตาขึ้น เขารู้ว่าตนเองยังหายใจ และในขณะเดียวกัน เขาก็ไม่รู้สึกว่าความตายเป็นสิ่งแปลกแยกอีกต่อไป
จดหมายนั้นยังวางอยู่ข้างหมอนของเขา ไม่ได้เป็นเพียงถ้อยคำของอาจารย์ หากแต่เป็นประตูที่เปิดออกไปสู่ความเข้าใจที่ไม่ต้องใช้คำอธิบาย
เขารำพึงกับตัวเองในความเงียบ “ไม่มีอะไรต้องยึด ไม่มีอะไรต้องหนี” เขารู้แล้วว่าตอนจบที่กำลังมาถึง ไม่ใช่จุดสิ้นสุดของเขา เพราะไม่มีสิ่งใดในเขาที่เริ่มต้นเลยตั้งแต่ต้น
เมื่อสายลมจากหน้าต่างพัดเบา ๆ เขาหลับตาลงอีกครั้ง คราวนี้ไม่ใช่เพื่อหลับหนี แต่เพื่อปล่อยให้ทุกสิ่งเป็นอย่างที่มันเป็น เหมือนเกล็ดหิมะที่ละลายไปในอากาศบริสุทธิ์
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า…
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า… การยอมรับความตายอย่างสงบนิ่ง ไม่ได้เกิดจากการหนีความกลัว แต่เกิดจากความเข้าใจว่าแท้จริงแล้ว “ตัวเรา” ที่กลัวนั้น ไม่เคยมีอยู่จริง ความตายจึงไม่ใช่จุดจบ หากเป็นเพียงการสลายของสิ่งที่ไม่ใช่แก่นแท้
ในนิทานนี้ ศิษย์ผู้ป่วยได้อ่านจดหมายจากอาจารย์บาสซุย ซึ่งมิได้ปลอบประโลมด้วยความหวังหรือภาพฝัน แต่กลับนำเขาไปสู่คำถามสำคัญเพียงหนึ่งเดียว “แก่นแท้ของจิตคืออะไร” เมื่อเขาเผชิญหน้ากับความตายโดยไม่หันหน้าหนี และพิจารณาคำถามนั้นด้วยใจสงบ เขาจึงเห็นว่าทุกความกลัว ทุกความเจ็บปวด ล้วนเกิดขึ้นกับสิ่งที่ไม่เที่ยง แต่สิ่งที่แท้จริงในตัวเขา ไม่มีรูป ไม่มีชื่อ และไม่มีวันตาย ไม่เคยหวั่นไหวเลย
ความสงบแท้จริงนั้น อยู่ในความเข้าใจและการไม่ยึดถือ การละลายของเกล็ดหิมะในอากาศบริสุทธิ์จึงไม่ใช่การสิ้นสุดของบางสิ่ง แต่เป็นการคืนกลับสู่สิ่งที่ไม่เคยพรากจากไปเลย
อ่านต่อ: นิทานเซนสั้น ๆ สนุก ๆ เข้าถึงปรัชญาชีวิตความสงบ การปล่อยวาง
ที่มาของนิทานเรื่องนี้
นิทานเซนเรื่องจดหมายถึงชายใกล้ตาย (อังกฤษ: A Letter to a Dying Man) เรื่องนี้นี้เรียบเรียงจากจดหมายจริงที่พระเซนชื่ออาจารย์บาสซุย โตกูชู (Bassui Tokushō) เขียนถึงศิษย์คนหนึ่งของเขาซึ่งกำลังป่วยหนักและใกล้เสียชีวิต
อาจารย์บาสซุยเป็นพระเซนชาวญี่ปุ่นในศตวรรษที่ 14 ผู้มีคำสอนตรง ลึก และไม่เน้นพิธีรีตอง ท่านเน้นให้ศิษย์ตั้งคำถามกับตัวเองโดยตรงว่า “แก่นแท้ของจิตคืออะไร” ซึ่งเป็นคำถามหลักในวิถีเซน ท่านเชื่อว่าการเผชิญหน้ากับความจริงอย่างไม่หลีกหนี โดยเฉพาะความตาย จะนำไปสู่ความเข้าใจแท้จริง
ข้อความในนิทานนี้อ้างอิงเกือบตรงจากจดหมายต้นฉบับของบาสซุย ที่ปรากฏในหนังสือรวมคำสอนของพระเซน โดยเฉพาะที่แปลเป็นภาษาอังกฤษในชื่อ Zen Flesh, Zen Bones ซึ่งเป็นหนังสือรวมนิทานและคำสอนเซนคลาสสิกที่แพร่หลายในตะวันตก
นิทานนี้ไม่ใช่เรื่องเล่าที่แต่งขึ้นใหม่ทั้งหมด แต่คือการนำคำสอนดั้งเดิมที่ลึกซึ้ง มาเรียบเรียงในรูปแบบที่เยาวชนสามารถเข้าถึง เข้าใจ และซึมซับแก่นธรรมของมันได้ผ่านภาษาเรียบง่ายและโครงเรื่องชัดเจน
คติธรรม: “จงถามตัวเองว่า ใครกันแน่ที่กำลังทุกข์ แล้วความกลัวจะไม่มีที่ยืนอยู่ในจิตของเจ้า”