บางคนสร้างงานเพื่อขาย บางคนสร้างงานเพื่อยิ่งใหญ่ แต่มีเพียงไม่กี่คนเท่านั้น… ที่สร้างงานเพื่อความจริงแท้ของหัวใจ ในโลกที่ผู้คนตัดสินผลงานด้วยเวลา ชื่อเสียง หรือเสียงชื่นชม ยังมีใครบางคน ที่กล้าทำลายผลงานตัวเอง เพียงเพราะมันยังไม่ “ถึง”
มีนิทานเซนว่าด้วยการซื่อสัตย์อย่างสุดขั้ว การรออย่างอดทน และการสร้างสิ่งงดงามจากใจอันไม่ยอมปลอมตัว กับเรื่องของหญิงผู้หนึ่ง และกระถางธูปที่ไม่มีวันถูกจุด กับนิทานเซนเรื่องกระถางธูป
เนื้อเรื่องนิทานเซนเรื่องกระถางธูป
กาลครั้งหนึ่งนานมาแล้ว ในเมืองท่านางาซากิ มีหญิงคนหนึ่งชื่อคาเมะ ผู้เป็นช่างทำกระถางธูปอันเลื่องชื่อ งานของเธอไม่ใช่เพียงเครื่องใช้ แต่เป็นงานศิลป์ที่ตั้งประดับได้เฉพาะหน้าศาลบูชาครอบครัว หรือในห้องชาที่เงียบงามตามขนบญี่ปุ่น
คาเมะได้รับฝีมือจากบิดาผู้ล่วงลับ แต่ชีวิตของเธอหาได้เรียบร้อยดั่งรูปแบบงานที่เธอสร้างไม่
เธอชอบดื่ม สวมกิโมโนหลวม ๆ สูบบุหรี่ และมักอยู่ในวงสนทนาของชายหลายวัยหลายอาชีพ จิตรกร ช่างไม้ ช่างเขียนบทกวี ช่างปั้น คนงาน คนเร่ร่อน
คาเมะเชิญพวกเขามาสังสรรค์ทุกครั้งที่มีเงินเล็กน้อย งานเลี้ยงในบ้านไม้เรียบง่ายนั้นมีทั้งเสียงหัวเราะ ควันเหล้า กลิ่นหมึก และบทสนทนาวุ่นวายที่ทำให้จิตใจของเธอ… กลับนิ่งยิ่งกว่าอยู่คนเดียว
“กระถางของเจ้าทำให้ข้าอยากแต่งบทกลอน” กวีคนหนึ่งกล่าวขณะยกสาเก
“แต่มือของเธอไม่เคยว่างจากเหล้าหรือบุหรี่เลยนะ” ช่างไม้หัวเราะขึ้น
คาเมะพ่นควันเบา ๆ พลางยิ้มอย่างไม่ใส่ใจ “ก็เพราะข้าไม่ต้องสร้างกระถางให้พระ… ข้าปั้นให้เงียบสงบที่อยู่ใต้ความวุ่นวายต่างหาก”
ในความไม่เป็นระเบียบของชีวิต คาเมะกลับมีความละเอียดอ่อนอย่างถึงที่สุดในงานที่เธอปั้น ด้วยอารมณ์ที่บางครั้งซึมลึกจนไม่อาจเร่งเร้า เธอใช้เวลาแรมเดือน บางครั้งนานเป็นครึ่งปีเพื่อสร้างผลงานหนึ่งชิ้น แต่เมื่อมันเสร็จ มันคือกระถางธูปที่สมบูรณ์แบบไม่ต่างจากบทกวี
บ้านของสตรีผู้สูงศักดิ์ ผู้เคร่งขรึมในขนบ กลับตั้งกระถางของคาเมะไว้ตรงกลางห้องชา โดยไม่เคยรู้เลยว่ามือที่สร้างมันขึ้นมา… เคยลูบบ่าใครบางคนในยามดึกขณะมีควันบุหรี่ลอยอ้อยอิ่งในอากาศ
แล้ววันหนึ่ง นายกเทศมนตรีเมืองนางาซากิซึ่งชื่นชมฝีมือของเธอ ได้ว่าจ้างให้คาเมะปั้นกระถางธูปสำหรับเขาโดยเฉพาะ แต่ครึ่งปีผ่านไป ยังไม่มีสิ่งใดเกิดขึ้น…
จนกระทั่งวันหนึ่ง เขาเดินทางกลับมาเยี่ยม “เจ้ารู้หรือไม่… ข้าถูกย้ายไปประจำเมืองอื่นแล้ว” เขากล่าวด้วยรอยยิ้มเจือความคาดหวัง
คาเมะไม่แม้แต่จะลุกจากเบาะนั่ง “ข้ารู้”
“แล้วกระถางของข้าเล่า?” นายกเทศมนตรีทวงถาม
เธอจิบเหล้าช้า ๆ แล้วตอบเพียงสั้น ๆ “มันยังไม่เสร็จ”
หลายวันต่อมา ท่ามกลางกลิ่นควันบางจากบุหรี่และกลิ่นหมึกที่แห้งกรัง คาเมะนั่งอยู่หน้ากระถางธูปที่เพิ่งเสร็จสมบูรณ์
มันงามนัก เส้นโค้งของฝา ปลายขา 3 แฉกที่รองรับพื้น ความสมดุลระหว่างช่องลมและเนื้อดิน ทั้งหมดแฝงด้วยจิตที่นิ่งอย่างแปลกประหลาด งานชิ้นนี้มิได้เพียงมี “รูป” หากมี “ใจ”
เธอนั่งมองมันทั้งวัน ปราศจากแขก ปราศจากเสียง คงไว้เพียงแสงจากโคมและควันจางจากปลายบุหรี่
“เจ้านี่… เป็นสิ่งเดียวที่เข้าใจข้าโดยไม่ต้องพูด” เธอกล่าวขณะยกแก้วเหล้าขึ้นจิบ
กระถางธูปวางเด่นอยู่ตรงหน้าบนโต๊ะไม้เก่า คาเมะก้มมองมันเนิ่นนาน ราวกับจะมองผ่านเข้าไปถึงสิ่งที่อยู่ลึกในใจของเธอเอง
เวลาล่วงไปจนฟ้ากลายเป็นสีเทา คาเมะวางแก้วลง หยิบฆ้อนหัวเหล็กที่วางอยู่ข้างตัวขึ้นมาอย่างช้า ๆ ไม่มีอารมณ์ ไม่มีโทสะ
เธอพูดกับกระถางธูปเบา ๆ “เจ้าไม่ใช่สิ่งที่ข้าต้องการ… ข้าต้องการเจ้าให้มากกว่านี้”
จากนั้นเสียงแตกดังขึ้นในห้องไม้เงียบงัน… เพียงครั้งเดียว กระถางธูปก็กลายเป็นเศษดินแหลก
เธอไม่หลั่งน้ำตา ไม่สั่นไหว ไม่มีใครอยู่ตรงนั้น ไม่มีใครได้เห็นงานชิ้นนั้นเลย ไม่มีใครรู้ว่าเธอสร้างสิ่งใดขึ้นมา… และไม่มีใครรู้ว่าทำไมเธอจึงทำลายมัน
แต่ในใจของคาเมะ นั่นคือการรักษาความบริสุทธิ์ของสิ่งที่ยังไม่สมบูรณ์ไม่ให้แปดเปื้อนโลก
“ข้ายังไม่พร้อมให้มันอยู่ในโลกที่ทุกคนมองหาความสวยงาม… โดยไม่เข้าใจมันจริง ๆ” เธอพึมพำในความเงียบ
แล้วจิบเหล้าช้า ๆ อีกครั้ง
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า…
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า… คุณค่าของผลงานที่แท้จริง ไม่ได้อยู่ที่เสียงปรบมือของผู้คน แต่อยู่ที่ความจริงใจของผู้สร้างที่กล้าจะยอมรับว่า… “ยังไม่ใช่” แม้จะทุ่มเทลงไปทั้งหมดแล้วก็ตาม
ในนิทานนี้ คาเมะไม่ได้ทำลายกระถางธูปด้วยความโกรธ แต่ด้วยความสัตย์ซื่อต่อใจตนเอง เธอไม่ยอมให้งานที่ยังไม่สมบูรณ์เผยแพร่สู่สายตา แม้ใครจะชื่นชม เธอก็ไม่หลอกตัวเอง ความกล้าหาญเช่นนี้คือการฝึกฝนที่ลึกซึ้งยิ่งกว่าการถือศีลห้า เพราะเป็นการไม่ประนีประนอมกับ “ความไม่บริสุทธิ์” ในหัวใจตนเองเลยแม้แต่น้อย
อ่านต่อ: ค้นหาปรัชญาชีวิตกับธรรมะผ่านนิทานเซนหลากหลายเรื่องทั้งสนุก และได้ข้อคิดดี ๆ
ที่มาของนิทานเรื่องนี้
นิทานเซนเรื่องกระถางธูป (อังกฤษ: Incense Burner) ปรากฏอยู่ในหนังสือรวมเรื่องเล่าเซนชื่อดัง “Zen Flesh, Zen Bones” ซึ่งรวบรวมโดย Paul Reps และ Nyogen Senzaki พระเซนชาวญี่ปุ่นผู้มีบทบาทในการเผยแพร่คำสอนเซนไปยังโลกตะวันตกในช่วงศตวรรษที่ 20 และป็นหนึ่งในเรื่องราวชุด 101 Zen Stories
เรื่องราวของหญิงผู้สร้างกระถางธูปนั้น ไม่ใช่เรื่องของพระหรืออาจารย์เซนโดยตรง แต่เป็นการเล่าเพื่อสะท้อนแนวคิดเซนในรูปแบบที่เรียบง่าย ตรงใจ และเฉียบคม โดยเฉพาะเรื่องของสติ ความกล้าหาญทางศิลปะ และความซื่อตรงต่อจิตวิญญาณของตนเอง ซึ่งเป็นแก่นสำคัญในปรัชญาเซนทุกสาย
ด้วยลักษณะของเรื่องราวที่เรียบง่าย ตรงไปตรงมา แต่บาดลึก นิทานเรื่องนี้จึงได้รับความนิยมในการใช้ประกอบการเรียนการสอนเซน รวมถึงการตีความทางศิลปะและปรัชญาในโลกตะวันตก
คติธรรม: “ความสมบูรณ์แบบไม่อาจได้มาด้วยความเร่งรีบ และความซื่อตรงต่อจิตใจตนเอง คือศิลปะที่แท้จริง”