ในวิถีแห่งเซน ความตายไม่ใช่จุดจบ แต่คือการกลับสู่ความว่างอันบริสุทธิ์ เซนไม่ได้สอนให้กลัวความตาย แต่สอนให้รู้จักมันอย่างลึกซึ้ง เพื่อจะมีชีวิตอยู่อย่างแท้จริงในทุกลมหายใจ
มีนิทานเซนเรื่องหนึ่ง ว่าด้วยครูเซนผู้รู้แจ้ง ที่ไม่เพียงรู้ว่าจะตายเมื่อใด แต่ยังใช้วาระสุดท้ายของตน เป็นบทเรียนสุดท้ายให้ศิษย์ ผ่านบทกวีอันไม่สมบูรณ์ที่กลับสมบูรณ์ที่สุด กับนิทานเซนเรื่องบทกวีสุดท้ายของโฮชิน
เนื้อเรื่องนิทานเซนเรื่องบทกวีสุดท้ายของโฮชิน
กาลครั้งหนึ่งนานมาแล้ว พระเซนนามว่าโฮชิน เคยใช้ชีวิตอยู่ในแผ่นดินใหญ่ของจีนเป็นเวลาหลายปี ศึกษาและปฏิบัติธรรมภายใต้การชี้แนะของอาจารย์ผู้มากด้วยปัญญา จนกระทั่งวันหนึ่ง ท่านตัดสินใจกลับไปยังภาคตะวันออกเฉียงเหนือของญี่ปุ่น และตั้งสำนักเพื่อสอนศิษย์ในบ้านเกิด
เมื่ออายุมากขึ้น วันหนึ่งโฮชินได้เรียกศิษย์ทั้งหลายมานั่งรอบตัว แล้วกล่าวด้วยน้ำเสียงสงบว่า “ครั้งหนึ่ง ข้าเคยได้ยินเรื่องเล่าจากจีน ซึ่งยังฝังอยู่ในใจข้าจนถึงวันนี้”
ศิษย์ทั้งหลายตั้งใจฟังอย่างเงียบงัน โฮชินเล่าเรื่องของพระอาจารย์ชื่อ โทคุฟุ ผู้มีจิตเมตตาและมั่นคงดุจขุนเขา
“ในปีสุดท้ายของชีวิต โทคุฟุพูดกับศิษย์ของเขาในวันที่ยี่สิบห้าธันวาคมว่า ‘ปีหน้า ข้าจะไม่อยู่แล้ว ดังนั้นปีนี้เจ้าทั้งหลายจงดูแลข้าให้ดี’”
ศิษย์ทั้งหลายหัวเราะในใจ คิดว่าอาจารย์ของตนล้อเล่น เพราะยังดูแข็งแรงดี แต่พวกเขาก็ยังจัดเลี้ยง ถวายอาหารแก่ท่านอย่างดีในช่วงปลายปี
“เมื่อถึงวันสุดท้ายของปี โทคุฟุกล่าวว่า ‘พวกเจ้าดีต่อข้ามาก ข้าจะละสังขารพรุ่งนี้ บ่ายโมง หลังหิมะหยุดตก’”
โฮชินเว้นจังหวะเล็กน้อย ศิษย์บางคนเริ่มยิ้มอย่างสงสัย
“แต่ในคืนนั้น ท้องฟ้ายังปลอดโปร่ง ไร้เมฆไร้ลม ไม่มีวี่แววของหิมะเลย”
ศิษย์ในเรื่องเล่าเองก็คิดว่าอาจารย์พูดเพ้อ เพราะความชราภาพ แต่เที่ยงคืนวันนั้น หิมะเริ่มตกเงียบ ๆ ปกคลุมหลังคาวัดจนขาวโพลน
รุ่งเช้า ศิษย์ไม่พบอาจารย์อยู่ในกุฏิ พวกเขาตามหาจนไปถึงห้องปฏิบัติธรรม ที่นั่นเอง โทคุฟุนั่งนิ่งในท่าสมาธิ… ลมหายใจสุดท้ายได้จากไปอย่างสงบ
โฮชินจบเรื่องแล้วกล่าวขึ้นว่า “ไม่จำเป็นที่พระเซนจะต้องทำนายวันตายของตนได้ แต่หากตั้งใจจริง ก็ย่อมทำได้”
ศิษย์คนหนึ่งถามขึ้น “แล้วท่านล่ะ… ทำได้ไหม?”
โฮชินยิ้ม “อีกเจ็ดวัน ข้าจะให้พวกเจ้าเห็น”
เจ็ดวันต่อมา โฮชินเรียกศิษย์ทุกคนมาประชุมในห้องเรียนกลางวัด พวกเขานั่งลงอย่างเงียบงัน โดยบางคนเริ่มลืมเรื่องที่โฮชินเคยกล่าวไว้เมื่อเจ็ดวันก่อน
“เจ็ดวันที่ผ่านมา ข้าเคยบอกไว้ว่า ข้าจะไปจากพวกเจ้า” โฮชินกล่าวเสียงเบา แต่หนักแน่น “ตามปกติแล้ว เมื่อเราจะลาจากกัน ก็จะมีการเขียนบทกวีอำลา แต่ว่าข้ากลับไม่ใช่ทั้งกวีและจิตรกรมือดี ข้าจึงขอให้ใครคนหนึ่งในพวกเจ้ามารับหน้าที่นี้แทนข้า”
ศิษย์บางคนยังคงไม่เชื่อ แต่ก็มีศิษย์คนหนึ่งยอมลุกขึ้นมายืนและเตรียมดินสอพร้อมกระดาษ
“เจ้าพร้อมแล้วใช่ไหม?” โฮชินถาม
“พร้อมแล้วครับ” ศิษย์ผู้เขียนตอบ
โฮชินเริ่มกล่าวคำของบทกวีที่เขียนมาจากใจ:
“ข้าคือผู้มาจากแสงสว่าง และจะกลับสู่แสงสว่างนั้น”
ศิษย์เงียบไป สังเกตว่าบทกวีไม่ครบตามธรรมเนียมที่ต้องมีสี่บรรทัด เขาจึงพูดขึ้นด้วยความสุภาพ “อาจารย์ครับ บทกวีของท่านยังขาดอีกหนึ่งบรรทัด”
โฮชินตอบกลับเสียงดังและกระฉับกระเฉง “คา! (Kaa!)” พร้อมกับเสียงคำรามของเสือที่สะท้อนทั่วห้อง
ทันใดนั้นโฮชินก็หายไปจากที่นั่น ร่างของท่านได้ละสังขารไปในขณะที่เสียงคำรามสุดท้ายดังก้องไปทั่ว
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า…
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า… การจากไปอย่างสงบไม่ได้อยู่ที่เวลา แต่ขึ้นอยู่กับการตื่นรู้และเตรียมใจอย่างแท้จริง ในโลกของเซน ความตายไม่ใช่จุดสิ้นสุด แต่คือส่วนหนึ่งของการเดินทางที่ต้องเข้าใจและยอมรับด้วยใจที่ปล่อยวาง
โฮชินไม่ได้เพียงแค่สอนศิษย์ผ่านคำพูด แต่สอนด้วยการกระทำสุดท้ายของชีวิต เพื่อให้พวกเขาได้เรียนรู้ว่าการใช้ชีวิตอย่างรู้ตัว คือการจากไปอย่างสง่างาม เปรียบเสมือนบทกวีที่แม้จะไม่ครบสี่บรรทัด แต่กลับสมบูรณ์ด้วยความว่าง… และ เสียง “คา!” ที่เปล่งออกมานั้น ไม่ใช่คำตอบด้วยเหตุผล แต่คือการสั่นสะเทือนของจิตที่ตื่นเต็มที่ และคือบรรทัดสุดท้ายที่ไม่มีถ้อยคำใดสามารถแทนได้
อ่านต่อ: นิทานเซนสนุก ๆ สั้น ๆ เข้าใจถึงหลักธรรมความสงบและการปล่อยวาง
ที่มาของนิทานเรื่องนี้
นิทานเซนเรื่องบทกวีสุดท้ายของโฮชิน (อังกฤษ: The Last Poem of Hoshin) ปรากฏอยู่ในหนังสือ Zen Flesh, Zen Bones ซึ่งรวบรวมโดย Paul Reps และ Nyogen Senzaki หนึ่งในพระเซนผู้มีบทบาทสำคัญในการถ่ายทอดเซนจากญี่ปุ่นสู่ตะวันตก หนังสือเล่มนี้ตีพิมพ์ครั้งแรกในปี ค.ศ. 1957 โดยรวบรวมเรื่องเล่าเซนโบราณจากจีนและญี่ปุ่น โดยเฉพาะจากหมวด 101 Zen Stories ที่นำเสนอเรื่องจริงของครูเซนในประวัติศาสตร์
เรื่องนี้ว่าด้วยครูเซนชื่อโฮชิน (Hoshin) ผู้ใช้วาระสุดท้ายของชีวิตเป็นบทเรียนการตื่นรู้ให้กับศิษย์ของตน โดยการเล่าถึงเรื่องของครูเซนอีกคนชื่อโทคุฟุ (Tokufu) ที่สามารถคาดการณ์วันตายได้อย่างแม่นยำ ก่อนที่โฮชินจะทำตามอย่างนั้นด้วยตนเองเช่นกัน
สิ่งที่โดดเด่นคือการที่โฮชิน “เขียนบทกวีอำลาไม่ครบ” แล้วใช้เพียงเสียง “คา!” (Kaa!) เป็นบรรทัดสุดท้ายก่อนจากไป เสียงนี้ไม่ใช่คำตอบด้วยเหตุผล แต่คือการแสดงออกถึงจิตที่ตื่นเต็มที่ ไม่ยึดติดกับรูปแบบใด ๆ ซึ่งเป็นหนึ่งในแก่นของเซน คือการสื่อสารความจริงผ่านความว่าง ความเงียบ หรือแม้แต่เสียงธรรมดาที่เต็มไปด้วยความหมาย
โฮชินไม่ได้เพียงสอนด้วยคำพูด แต่ใช้วาระสุดท้ายของชีวิตเป็นบทเรียนที่ลึกซึ้งให้กับศิษย์ บทกวีอำลาที่ดูเหมือนยังไม่สมบูรณ์ กลับสะท้อนความเข้าใจที่สมบูรณ์ที่สุดในวิถีแห่งเซน ว่าความว่าง ความไม่ยึดติด และการตื่นรู้ในปัจจุบันขณะ คือการ “กลับสู่แสงสว่าง” อย่างแท้จริง
นิทานนี้จึงเป็นตัวอย่างของการใช้ชีวิตและการจากไปอย่างรู้ตัว โดยไม่ต้องอาศัยพิธีรีตอง แต่เปี่ยมด้วยพลังแห่งความเข้าใจอย่างแท้จริงในธรรมะ
คติธรรม: “ผู้รู้ตายก่อนตาย ย่อมไม่มีสิ่งใดต้องกลัวอีกต่อไป”