ในเส้นทางแห่งเซน การค้นหาคำตอบมิได้หมายถึงการได้คำอธิบายที่ชัดเจน หากแต่คือการละทิ้งสิ่งที่ยึดถืออยู่ภายในใจ แม้กระทั่งความอยากรู้เองก็อาจกลายเป็นอุปสรรค
มีนิทานเซนเรื่องหนึ่งที่พาเราไปพบกับชายหนุ่มผู้ตั้งใจแสวงหาความเข้าใจ แต่กลับต้องพบกับคำตอบที่ไม่ได้มาจากปาก หากมาจากการ “ตาย” ก่อนที่จะเข้าใจ นี่คือนิทานเซนเรื่อง “คำตอบของผู้ตาย” ที่สะท้อนให้เห็นว่า บางครั้ง ความว่าง… คือประตูแห่งปัญญาที่แท้จริง กับนิทานเซนเรื่องคำตอบของคนตาย
เนื้อเรื่องนิทานเซนเรื่องคำตอบของคนตาย
กาลครั้งหนึ่งนานมาแล้ว ณ วัดเซนเก่าแก่แห่งหนึ่ง มีพระหนุ่มผู้ใฝ่ธรรมชื่อว่า “มามิยะ” เขาเคยได้ยินชื่อเสียงของอาจารย์เซนรูปหนึ่งที่ขึ้นชื่อว่าเคร่งครัดและเฉียบคมในการชี้ธรรม จึงเดินทางไปขอคำชี้แนะเพื่อฝึกจิตตนเองให้ลึกซึ้งยิ่งขึ้น
เมื่อเดินทางถึง มามิยะได้เข้าเฝ้าอาจารย์ทันที อาจารย์จ้องเขานิ่งด้วยสายตาคมกริบ ก่อนจะกล่าวว่า “เจ้าต้องการรู้แจ้งใช่หรือไม่? เช่นนั้น… จงบอกข้าว่า ‘เสียงของมือเดียว’ เป็นเช่นไร?”
มามิยะนิ่งไป เขาไม่เข้าใจคำถามนัก แต่รับรู้ได้ถึงความท้าทายที่ซ่อนอยู่ในนั้น เขาคำนับอย่างเคารพแล้วออกไปครุ่นคิดอย่างมุ่งมั่น
หลายวันผ่านไป มามิยะพยายามอยู่แต่ในห้องเล็ก ๆ ของตน ปิดหู ปิดตา พิจารณาเสียงของมือที่ตบเปล่า พยายามจินตนาการ บางครั้งเขาตบมือเดียวเข้ากับผนัง บางครั้งใช้ปลายนิ้วสัมผัสลม เขาพยายามนั่งสมาธิ ยืน นอน เดิน โดยมีโจทย์นี้อยู่ในใจตลอดเวลา
เมื่อกลับไปหาอาจารย์อีกครั้ง มามิยะยังไม่อาจหาคำตอบที่ชัดเจนได้ แต่เขากลับเต็มไปด้วยความพยายาม อาจารย์เพียงมองดูเขา แล้วกล่าวเสียงเข้มว่า “เจ้าพยายามก็จริง… แต่ยังไม่พอ”
มามิยะชะงัก อาจารย์พูดต่อโดยไม่ลดน้ำเสียงว่า “เจ้ายังยึดติดกับของกิน เงินทอง ความหมาย และแม้แต่เสียงที่เจ้าต้องการเข้าใจ เจ้ายังไม่ละได้เลย… จะเข้าใจเซนได้อย่างไรในเมื่อใจยังเต็มไปด้วยสิ่งปรุงแต่ง?”
อาจารย์เว้นช่วง แล้วกล่าวด้วยเสียงเฉียบขาด “เจ้าควรตายไปเสียยังจะดีกว่า ตายไปเสียเลย… แล้วปัญหานี้จะคลี่คลายเอง”
คำพูดนั้นมิใช่การขับไล่ แต่กลับฝังลึกลงในใจของมามิยะยิ่งกว่าดาบใด เขาเดินจากไปเงียบ ๆ พร้อมความว่างเปล่าที่เริ่มงอกเงยในใจเขา
หลายวันผ่านไป ไม่มีใครพบเห็นมามิยะออกจากห้อง เขาไม่พูด ไม่กิน ไม่สนใจสิ่งใดอีก แม้แต่เสียงของนกหรือลมหวิวจากหน้าต่างก็ไม่ได้ดึงความสนใจจากเขา
ในความเงียบ เขาค่อย ๆ ละความยึดติดจากคำว่า “เสียง” และ “คำตอบ” ทีละน้อย สิ่งเดียวที่ยังอยู่ในจิตเขาคือความว่าง กับคำพูดสุดท้ายของอาจารย์: “เจ้าควรตายไปเสียยังจะดีกว่า”
เมื่อถึงเวลาที่เขากลับไปหาอาจารย์อีกครั้ง เขาก้าวเข้ามาในห้องอย่างสงบ และทันทีที่อาจารย์ถามขึ้นว่า “แล้วตอนนี้เจ้ามีอะไรจะตอบเกี่ยวกับเสียงของมือเดียว?”
มามิยะไม่พูดสักคำ เขาเพียงล้มตัวลงกับพื้นอย่างสงบ นอนแน่นิ่ง ไม่ไหวติงราวกับไร้ลมหายใจ เขา “ตาย” ดังที่อาจารย์เคยสั่ง
อาจารย์มองเขาอย่างเงียบงัน แววตาแน่วแน่ไม่เปลี่ยนแปลง ก่อนกล่าวว่า “ดี… เจ้าตายแล้วจริง ๆ”
อาจารย์เดินเข้ามาใกล้แล้วถามเสียงเบาแต่หนักแน่น “แต่เสียงของมือเดียวนั้นล่ะ?”
มามิยะยังนอนนิ่ง แต่ดวงตาลืมขึ้นช้า ๆ เขามองขึ้นอย่างสงบและกล่าวว่า “ข้ายังไม่พบคำตอบ…”
อาจารย์เบือนหน้าหนีทันที “คนตายไม่พูด” เขากล่าวด้วยเสียงเฉียบคม “ออกไปซะ!”
คำสั่งนั้นไม่ใช่การขับไล่ แต่คือประตูที่ปิดเบา ๆ เพื่อนำมามิยะกลับไปสู่การพิจารณาอย่างลึกซึ้งยิ่งกว่าเดิม
ในวินาทีนั้น มามิยะเข้าใจ ไม่ใช่ในความคิด แต่ในความนิ่งที่แทรกซึมทั้งร่าง เขาไม่โกรธ ไม่เสียใจ เขาลุกขึ้น คำนับอาจารย์อย่างเงียบ ๆ แล้วเดินออกไปช้า ๆ โดยไม่เหลียวหลัง
และจากวัดแห่งนั้น… ได้ถือกำเนิดนักเทศน์ผู้ไม่ยึดมั่นในคำตอบ แต่เต็มเปี่ยมไปด้วยความว่างที่มีชีวิต
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า…
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า… การแสวงหาความจริงด้วยความยึดมั่นในคำตอบ ย่อมไม่มีวันพบสิ่งที่อยู่เหนือถ้อยคำ การเข้าใจธรรมะไม่ใช่การคิดหาคำอธิบายให้ได้ แต่คือการปล่อยวางแม้กระทั่งความต้องการจะเข้าใจ
มามิยะพยายามไขความหมายของ “เสียงของมือเดียว” ด้วยความคิด ความพยายาม และความยึดติด จนอาจารย์ต้องชี้ให้เขา “ตาย” เพื่อปลดเปลื้องตนเองจากพันธนาการทั้งหลาย แต่เมื่อเขายังตอบด้วยปาก อาจารย์จึงเตือนว่า “คนตายไม่พูด” เพราะผู้ที่เข้าใจธรรมอย่างแท้จริง จะไม่อธิบายมันด้วยคำ แต่ดำรงอยู่กับมันด้วยความเงียบที่ลึกกว่าเสียงใด ๆ ในโลก
อ่านต่อ: รวมนิทานเซนสั้น ๆ สนุก ๆ เรียนรู้ปรัชญาแห่งความสงบและชีวิตผ่านวิถีเซนพุทธ
ที่มาของนิทานเรื่องนี้
นิทานเซนเรื่องคำตอบของคนตาย (อังกฤษ: The Dead Man’s Answer) เป็นเรื่องราวจากหนึ่งในเรื่องในหมวด “101 Zen Stories” ซึ่งปรากฏในหนังสือ “Zen Flesh, Zen Bones” เขียนและเรียบเรียงโดย Paul Reps และ Nyogen Senzaki หนังสือเล่มนี้เป็นการรวบรวมเรื่องราวเซนจากญี่ปุ่น จีน และอินเดีย ที่ใช้เป็นเครื่องมือในการฝึกจิตและเปิดประตูสู่ความรู้แจ้ง
ตัวละครหลักของเรื่องนี้คือมามิยะ (Mamiya) ผู้ที่ต่อมาเป็นนักเทศน์ที่มีชื่อเสียงในสายเซน เรื่องนี้ถือเป็นนิทานประเภท koan โจทย์ไร้คำตอบที่อาศัยการพิจารณาเพื่อให้จิตหลุดพ้นจากกรอบของเหตุผลและภาษาธรรมดา
คำถาม “เสียงของมือเดียวคืออะไร?” เป็นหนึ่งในโคอานที่โด่งดังที่สุดในประวัติศาสตร์เซน และยังคงใช้ในการฝึกปฏิบัติจิตในหลายสำนักจนถึงปัจจุบัน จุดประสงค์ไม่ใช่ให้หาคำตอบ แต่เพื่อทลาย “ผู้ตอบ” ลงให้เหลือเพียงจิตที่ว่างและตื่นรู้
คติธรรม: “เมื่อปล่อยวางแม้แต่ความต้องการจะเข้าใจ เมื่อนั้นจึงเข้าใจได้อย่างแท้จริง”