ในเส้นทางของผู้แสวงหาธรรม ความศรัทธาเปรียบเสมือนแสงนำทาง แต่เมื่อแสงนั้นส่องผ่านความยึดมั่น มันก็อาจทอดเงาโดยไม่รู้ตัว เซนไม่เพียงชี้ให้เรารู้จักวางใจ แต่ยังชี้ให้เห็นว่าแม้สิ่งที่เรายึดถือว่าสูงส่ง ก็อาจกลายเป็นกรงขังตนเอง หากเราไม่รู้จักปล่อย
มีนิทานเซนเรื่องหนึ่ง เล่าถึงภิกษุณีผู้แสวงหาความรู้แจ้ง และพระพุทธรูปทองที่เธอรัก… จนวันหนึ่ง จมูกของพระกลับกลายเป็นสีดำ กับนิทานเซนเรื่องพระพุทธรูปจมูกดำ
เนื้อเรื่องนิทานเซนเรื่องพระพุทธรูปจมูกดำ
กาลครั้งหนึ่งนานมาแล้ว มีภิกษุณีผู้หนึ่งออกเดินทางแสวงหาความรู้แจ้ง เธอปลีกตัวจากโลกวุ่นวายด้วยศรัทธาแรงกล้าและความตั้งใจแน่วแน่
ในช่วงต้นของการออกบำเพ็ญ เธอสร้างพระพุทธรูปองค์หนึ่งขึ้นด้วยมือของตนเอง จากดินที่ปั้นอย่างตั้งใจ กลายเป็นองค์พระที่มีรูปลักษณ์เรียบง่ายแต่สงบ
เมื่อปั้นเสร็จ เธอปิดทองให้ทั่วทั้งองค์ เพื่อให้พระพุทธรูปองค์นั้นเป็นดั่งศูนย์รวมแห่งการภาวนาและความเคารพของเธอเอง ทุกที่ที่เธอเดินทางไป พระทององค์นี้จะอยู่เคียงข้าง ไม่เคยห่างแม้แต่วันเดียว
“นี่คือพระของข้า… ที่ข้าสร้างขึ้นด้วยจิตที่มุ่งมั่น” เธอพึมพำกับตัวเองในทุกครั้งที่ปัดฝุ่นหรือลูบเบา ๆ ที่ฐานองค์พระ
ทองที่ห่อหุ้มทำให้พระของเธอโดดเด่นเป็นพิเศษ และยิ่งนานวัน ก็ยิ่งเปล่งประกายราวกับเธอได้พกแสงสว่างแห่งธรรมไว้ในอ้อมแขนตลอดทาง
หลายปีผ่านไป ภิกษุณียังไม่พบสิ่งที่เรียกว่าความรู้แจ้ง แต่เธอกลับพบวัดเล็ก ๆ แห่งหนึ่งในชนบทอันเงียบสงบ จึงตัดสินใจพำนักอยู่ที่นั่นเป็นการชั่วคราว
ภายในวัดหลังนั้น มีพระพุทธรูปอยู่หลายองค์ ตั้งอยู่ตามศาลเจ้าต่าง ๆ ของแต่ละกุฏิ บางองค์เป็นไม้ บางองค์เป็นหิน บ้างมีรอยแตกร้าว บ้างมีรอยคราบเก่า แต่ทุกองค์ต่างได้รับการบูชาด้วยความเคารพอย่างเงียบงาม ไม่มีใครแสดงว่าพระของตนสำคัญกว่าองค์อื่น
แต่ภิกษุณีผู้นี้ กลับรู้สึกไม่สบายใจหากพระของเธอจะต้องถูกมองว่าเท่าเทียมกับพระองค์อื่น
“พระของข้านั้นเปล่งประกายกว่าพระใด ๆ ในที่นี้” เธอคิดในใจ
ทุกวัน เธอจุดธูปบูชาพระทองของตน และนั่งภาวนาอย่างเคร่งครัด แต่ภายในลึก ๆ ยังมีเสียงบางอย่างที่เธอเองก็ยังไม่เข้าใจว่าเป็นอะไร
วันหนึ่งภิกษุณีเริ่มรู้สึกไม่พอใจเวลาจุดธูปบูชาแล้วกลิ่นควันลอยไปยังพระพุทธรูปองค์อื่นในวัด แม้ไม่มีใครว่าอะไร และแม้พระพุทธรูปทั้งหลายจะอยู่ในความเงียบ แต่ในใจเธอกลับกระสับกระส่าย
“ข้าไม่ได้จุดธูปเพื่อพระเหล่านั้น… กลิ่นหอมนี้ควรเป็นของพระของข้าเพียงผู้เดียว”
เธอจึงเริ่มประดิษฐ์ท่อเล็ก ๆ ขึ้นมา จากกรวยไม้ไผ่และเศษโลหะ เพื่อควบคุมทิศทางของควันธูป ให้ลอยพุ่งตรงไปยังพระทองของเธอโดยเฉพาะ
เมื่อจุดธูป ควันจะลอดผ่านกรวยนั้นแล้วค่อย ๆ ลอยขึ้นตรงสู่ปลายจมูกขององค์พระ มันเป็นกลไกที่เรียบง่าย แต่เธอภาคภูมิใจยิ่ง
“ตอนนี้… พระของข้าจะได้รับกลิ่นหอมเพียงผู้เดียว” เธอกล่าวอย่างพึงใจ
และเธอก็ทำเช่นนั้นเป็นประจำทุกวัน ด้วยความตั้งใจอย่างแรงกล้าและมั่นใจว่าตนทำถูกต้อง
กาลเวลาผ่านไป ควันธูปที่ลอยเข้าหาจมูกของพระทองวันแล้ววันเล่า ทิ้งรอยบางอย่างไว้โดยไม่ทันรู้ตัว คราบเขม่าสีดำค่อย ๆ เกาะสะสมทีละน้อย จนในที่สุดจมูกขององค์พระที่เคยสว่างดั่งทองกลับกลายเป็นดำคล้ำ มืดหม่นจนผิดจากส่วนอื่นอย่างเห็นได้ชัด
องค์พระยังคงนิ่งงัน ไม่กล่าวสิ่งใด แต่เมื่อภิกษุณีมองดูจมูกของพระอย่างตั้งใจในเช้าวันหนึ่ง เธอกลับนิ่งไป ราวกับบางอย่างในใจเธอหยุดลงทันที
“เหตุใดพระที่ข้ารักจึงดูหม่นหมองกว่าพระองค์อื่น?”
ไม่มีเสียงตอบ แต่ภาพพระพุทธรูปที่จมูกดำเพราะควันธูปจากความอยาก “สงวนไว้แต่เพียงตน” ได้เผยคำตอบให้เธออย่างเงียบงัน
และในความเงียบนั้น เธอเริ่มเข้าใจว่า บางครั้ง สิ่งที่เราทำไปด้วยความรักและความศรัทธา หากขาดการปล่อยวาง ก็อาจกลายเป็นการยึดติดที่หล่อเลี้ยงความมืดไว้โดยไม่รู้ตัว
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า…
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า… ความศรัทธาเมื่อขาดการวางใจ ย่อมแปรเปลี่ยนเป็นความยึดติดโดยไม่รู้ตัว แม้เราจะบูชาสิ่งศักดิ์สิทธิ์ด้วยความเคารพ หากจิตยังแบ่งแยก ยังหวงแหน ยังต้องการ “เพียงของเรา” ก็อาจทำให้สิ่งงดงามที่สุดกลับมัวหมองลงด้วยมือของตนเอง
ภิกษุณีมิได้ทำผิดด้วยความมุ่งร้าย แต่เพราะเธอยึดถือว่าพระที่เธอสร้างนั้นเป็นของเธอเพียงผู้เดียว กลิ่นธูปซึ่งควรเป็นการถวายอย่างอิสระ จึงกลายเป็นสิ่งที่เธอพยายามควบคุมให้เป็นของเฉพาะ พระพุทธรูปของเธอจึงไม่ได้รับ “ความหอม” เพียงอย่างเดียว หากยังได้รับ “คราบดำ” จากความยึดมั่นนั้นด้วย
การปฏิบัติธรรมที่แท้จึงไม่ใช่การสร้างสิ่งที่งดงามที่สุดไว้ข้างนอก แต่คือการละสิ่งที่เราเผลอสร้างไว้ในใจต่างหาก
อ่านต่อ: รวมนิทานเซนให้ข้อคิดชีวิตกับการปล่อยวางและวิถีแห่งความสงบ 101 เรื่อง
ที่มาของนิทานเรื่องนี้
นิทานเซนเรื่องพระพุทธรูปจมูกดำ (อังกฤษ: Black-Nosed Buddha) นิทานเรื่องนี้เป็นหนึ่งในนิทานเซนคลาสสิกที่สะท้อนการตีแผ่ “ความยึดติดในศรัทธา” ซึ่งพบได้บ่อยในหมู่ผู้ปฏิบัติธรรม เรื่องนี้ปรากฏในหนังสือรวมเกร็ดปรัชญาเซน เช่น Zen Flesh, Zen Bones ที่ถ่ายทอดคำสอนของเซนผ่านเรื่องราวเรียบง่ายแต่ลึกซึ้ง
แม้ตัวละครในเรื่องจะเป็นภิกษุณีผู้แสวงหาความรู้แจ้ง แต่เนื้อแท้ของนิทานไม่ใช่การกล่าวโทษการบูชาหรือการสร้างพระ หากเป็นการตั้งคำถามต่อ “ความต้องการครอบครองสิ่งศักดิ์สิทธิ์ไว้เพียงผู้เดียว”
นิทานนี้ไม่ปรากฏแหล่งที่มาเฉพาะเจาะจงในพระสูตร แต่ถือเป็นนิทานที่เล่าต่อกันในหมู่ผู้ฝึกเซน เพื่อเตือนใจว่าแม้จะตั้งต้นด้วยเจตนาดี หากจิตยังแอบแฝงความแบ่งแยก ก็อาจทำให้ความงามแห่งธรรมมัวหมองได้ด้วยเงาของตัวเราเอง
คติธรรม: “ความศรัทธาที่ไม่ยึดติด ย่อมส่องสว่าง แต่ความศรัทธาที่พันธนาการ ย่อมทิ้งเงาไว้กับสิ่งที่เราบูชา”