ในเส้นทางของเซน คำตอบไม่ได้มาจากความรู้ แต่จากการตื่นรู้ในขณะนั้น หลายครั้งที่ผู้แสวงหาธรรมคิดว่าตนเข้าใจแล้ว ทั้งที่ยังยึดติดอยู่กับภาพลวงของความรู้
มีนิทานเซนเรื่องหนึ่งจะพาไปพบกับหญิงชราผู้ชงชา กับไม้เขี่ยถ่านกับไฟที่ไม่ได้มีไว้ทำร้ายใคร แต่เป็นเครื่องมือที่ใช้ปลุกใจให้ตื่นจากความหลง การเรียนรู้ที่แท้จริงในเซน ไม่ได้เกิดบนทางแห่งคำพูด แต่อยู่ในการกระทำที่ไม่ต้องการคำอธิบายใด ๆ ทั้งสิ้น กับนิทานเซนเรื่องวิถีเซนกับไม้เขี่ยถ่าน
เนื้อเรื่องนิทานเซนเรื่องวิถีเซนกับไม้เขี่ยถ่าน
กาลครั้งหนึ่งนานมาแล้ว ที่เชิงเขาแห่งหนึ่งในแคว้นซูรุกุของญี่ปุ่น มีสำนักเซนขนาดเล็กซ่อนตัวอยู่ท่ามกลางหมอกและต้นสน อาจารย์ฮะคุอินเป็นผู้ดูแลสำนักแห่งนี้ด้วยวินัยที่เคร่งครัดและสติอันแหลมคม
ฮะคุอินเป็นอาจารย์เซนผู้เคร่งครัดแต่มีอารมณ์ขันเฉียบคม วันหนึ่งเขากล่าวกับศิษย์ในสำนักของตนว่า “มีหญิงชราคนหนึ่งเปิดร้านน้ำชาอยู่ในเมืองใกล้ ๆ ความเข้าใจในเซนของนางลึกซึ้งยิ่งนัก”
ศิษย์หลายคนหัวเราะเบา ๆ บางคนมองหน้ากันอย่างไม่เชื่อสายตา “หญิงชงชาเข้าใจเซนยิ่งกว่าพวกข้าหรือ?” พวกเขาคิดในใจ
ความสงสัยค่อย ๆ ก่อตัวขึ้นในใจของเหล่าศิษย์ เมื่อได้ยินคำกล่าวเช่นนั้นจากฮะคุอิน พวกเขาเริ่มพากันเดินทางไปยังร้านน้ำชาที่ว่านั้น หวังจะพิสูจน์ความจริงด้วยตาของตนเอง
หญิงชราร้านน้ำชานั่งอยู่หลังเตาถ่าน ท่าทางสงบนิ่ง นัยน์ตาเต็มไปด้วยความเยือกเย็นและคมลึก ราวกับมองทะลุใจคนได้ในแวบเดียว
เมื่อมีลูกค้าเดินเข้ามา นางก็เพียงเงยหน้าขึ้นช้า ๆ สายตาของนางจับจ้องไปที่พวกศิษย์ที่แสร้งทำเป็นสั่งชา
หญิงชรารู้ทันทีว่าใครมาด้วยใจอยากดื่มชา และใครมาเพียงเพื่อทดสอบความเข้าใจในเซนของนาง “พวกนี้… มองข้ามกลิ่นหอมของชาเสียแล้ว” นางคิดเงียบ ๆ
หากเป็นลูกค้าที่มาด้วยใจจริง นางจะต้อนรับอย่างอ่อนโยน รินชาอย่างพิถีพิถัน พร้อมกล่าวเพียงเล็กน้อย แต่เต็มไปด้วยความหมาย
แต่ถ้าเห็นว่าเป็นศิษย์ที่มาเพื่อทดสอบ นางจะไม่พูดอะไร นอกจากยิ้มเบา ๆ แล้วโบกมือเรียกให้เดินตามเข้าไปหลังฉากกั้นไม้ไผ่ด้านใน เมื่อศิษย์เดินตามเข้าไปโดยไม่เอะใจ สิ่งที่รออยู่คือกระบองเหล็กอันยาวสำหรับเขี่ยถ่าน
เพี๊ยะ! เสียงกระบองฟาดลงอย่างแม่นยำ ทุกคนที่เข้ามาด้วยใจคิดจะ “ทดสอบ” ล้วนไม่พ้นเงื้อมมือของหญิงชรา
แปดในเก้าคนต้องรีบเดินกระเผลกออกจากร้าน โดยไม่ทันได้ถามอะไรสักคำ
บรรดาศิษย์ที่ถูกฟาดด้วยกระบองเหล็กต่างกลับมาที่สำนักด้วยสีหน้าสับสน บางคนโกรธ บางคนอับอาย และบางคนยังคงจับต้นชนปลายไม่ถูก “นางไม่พูดอะไรเลยด้วยซ้ำ”
“ข้ายังไม่ทันถาม นางก็ลงมือแล้ว!” เสียงบ่นปนไม่เข้าใจดังขึ้นท่ามกลางกลุ่มผู้มาเยือน
ฮะคุอินมองพวกเขาด้วยสายตาสงบนิ่ง ก่อนกล่าวเบา ๆ ว่า “เจ้าถามหาคำตอบในเซน แต่มองไม่เห็นการกระทำที่ปราศจากคำพูด นางไม่ได้ตอบด้วยปาก แต่ตอบด้วยความจริง”
ศิษย์บางคนยังไม่เข้าใจ ขณะที่บางคนเริ่มนิ่งไป ความเจ็บจากกระบองนั้นไม่ใช่แค่ทางกาย แต่มันเปิดบาดแผลในใจ ความคาดหวัง ความเย่อหยิ่ง และความหลงตนถูกตีแตกออกอย่างไม่ทันตั้งตัว
“แต่… ทำไมไม่สอนให้ชัด ๆ ล่ะครับอาจารย์?” ศิษย์คนหนึ่งเอ่ยถามด้วยความสับสน
“หากคำสอนต้องมาจากถ้อยคำเพียงอย่างเดียว โลกนี้ก็คงเต็มไปด้วยผู้รู้ แต่ไร้ผู้ตื่น” ฮะคุอินตอบ
ในเวลาต่อมา ศิษย์คนหนึ่งซึ่งเคยถูกตี กลับไปยังร้านน้ำชาอีกครั้ง แต่ครั้งนี้เขาไม่ได้ไปด้วยความอยากพิสูจน์อะไร เขาแค่เดินเข้าไปนั่งอย่างเงียบ ๆ แล้วเอ่ยขึ้นเบา ๆ ว่า “ข้าขอชา ถ้วยหนึ่ง”
หญิงชรามองหน้าเขาแล้วพยักหน้าโดยไม่พูดอะไร มือที่เคยถือกระบอง ตอนนี้รินชาให้เขาช้า ๆ ด้วยท่าทีที่อ่อนโยน ไอน้ำจากถ้วยชาลอยขึ้นเบา ๆ กลิ่นหอมของใบชาสดผสมกับกลิ่นไม้จากเตาถ่านอุ่น ๆ เงียบงัน… และสมบูรณ์
ศิษย์คนนั้นจิบชาโดยไม่ถามอะไรอีก เขานิ่ง… แต่ภายในใจพลันเข้าใจว่าเซนที่แท้ ไม่ใช่สิ่งที่ต้องเข้าใจด้วยคำอธิบาย
มันคือสิ่งที่ต้องสัมผัสด้วยใจในขณะนั้น อย่างแท้จริง
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า…
นิทานเรื่องนี้สอนให้รู้ว่า… การเข้าใจเซนไม่อาจวัดได้จากคำพูดหรือความรู้ในตำรา แต่เกิดจากการเปิดใจรับประสบการณ์ตรงโดยไม่ตัดสิน ความจริงบางอย่างไม่จำเป็นต้องอธิบาย เพียงแค่เผชิญหน้าอย่างตรงไปตรงมา ใจก็อาจ “ตื่น” ได้ในพริบตา
หญิงชราร้านน้ำชาไม่ได้สอนด้วยคำ แต่สื่อผ่านการกระทำที่เฉียบขาดและตรงประเด็น เธอมองทะลุจิตใจของศิษย์ที่ยังยึดติดกับการทดสอบความรู้ และใช้กระบองไฟปลุกพวกเขาให้หลุดพ้นจากความหลงตนเอง การ “ตื่นรู้” จึงไม่ใช่การเข้าใจว่าเซนคืออะไร แต่คือการสลัดความยึดมั่นที่คิดว่าเข้าใจแล้วต่างหาก
ที่มาของนิทานเรื่องนี้
นิทานเซนเรื่องวิถีเซนกับไม้เขี่ยนถ่าน (อังกฤษ: Fire-Poker Zen) เป็นหนึ่งในคำสอนที่มักถูกเล่าผ่านสายของอาจารย์ฮะคุอิน เอกาคุ (Hakuin Ekaku) พระเซนชื่อดังแห่งสำนักรินไซในญี่ปุ่นช่วงสมัยเอโดะตอนปลาย ฮะคุอินเป็นผู้ฟื้นฟูการปฏิบัติเซนให้กลับมามีชีวิตชีวาอีกครั้ง โดยใช้วิธีสอนที่ตรง เปรียบเปรยแรง และไม่อ้อมค้อม
เรื่องราวของหญิงชราร้านน้ำชานี้เป็นหนึ่งในอุปมาอุปไมยที่ฮะคุอินใช้สอนศิษย์ เพื่อชี้ให้เห็นว่า การรู้หรือพูดถึงเซนไม่ใช่สิ่งเดียวกับ “การตื่นรู้ในเซน” จริง ๆ หญิงชราในเรื่องกลายเป็นสัญลักษณ์ของผู้ที่เข้าใจธรรมชาติแห่งจิต โดยไม่ต้องอ้างตำราใด ๆ การตีด้วยกระบองไฟจึงไม่ได้มีเจตนาร้าย แต่เป็น “การกระตุกใจ” ให้หลุดพ้นจากความยึดติดและทิฐิ
นิทานเรื่องนี้ถูกบันทึกและเล่าขานในหลายแหล่งของวรรณกรรมเซน และมักใช้ประกอบการศึกษาปรัชญาเซนเชิงประสบการณ์ ซึ่งเน้น “การตื่นรู้ตรงนั้น” มากกว่าการวิเคราะห์ทางทฤษฎีหรือหลักเหตุผล
คติธรรม: “ผู้ที่แสวงหาเซนด้วยความคิด จะถูกตีด้วยความจริงที่ไร้คำพูด”